Ο Σαίξπηρ σε καιρό πολέμου 1940-1950

Το βιβλίο αυτό συζητά ένα παράδειγμα κλασικού θεάτρου στη δεκαετία των πολεμικών και ιδεολογικών συγκρούσεων. Με αναφορές στην υπόλοιπη Ευρώπη, επιχειρεί να ερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο οι δύο πόλεμοι, ο Β' παγκόσμιος και ο ελληνικός εμφύλιος, επηρέασαν τις παραστάσεις των έργων ενός δραματουργού που προπολεμικά αποτελούσε σύμβολο της ευρωπαϊκής κουλτούρας και ηγούνταν του εθνικού ρεπερτορίου σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχει η αίσθηση ότι στη συγκρουσιακή δεκαετία του '40 -παρότι δεν χάθηκαν οι καλλιτέχνες, ούτε έπαψαν να μπαίνουν στο πεδίο της πολιτικής σύγκρουσης ως καλλιτέχνες- η τέχνη ως πεδίο πολιτικοκοινωνικής σύγκρουσης δεν είχε τη σπουδαιότητα που είχαν άλλα πεδία, όπως αυτό της οικονομίας, της πολιτικής και (τελευταία) κυρίως της βίας. Πρόκειται για μια ψευδαίσθηση που είναι δύσκολο να διαλυθεί. Το βιβλίο της Τίνας Κροντήρη «Ο Σαίξπηρ σε καιρό πολέμου 1940-1950» (Εκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2007) ανοίγει έναν δρόμο προς τη διάλυση αυτής της ψευδαίσθησης. Συμβάλλει έτσι στην άρση αυτού του πολύ σοβαρού εμποδίου για τον εκσυγχρονισμό της ιστορικής σκέψης. Πέρα από την ερευνητική κάλυψη ενός τομέα της Ιστορίας της Τέχνης, συμβάλλει στη στροφή της γενικής ιστορικής σκέψης προς έναν σημαντικό πολιτιστικό τόπο, που είναι το θέατρο, προς έναν τόπο που δεν ήταν βέβαια άγνωστος, αλλά ως κοινωνικός τόπος ήταν, και είναι, παρεξηγημένος και υποτιμημένος. Και μάλιστα παρεξηγημένος και υποτιμημένος σε μια εποχή κατά την οποία, από τη μια μεριά η ιστορική αφήγηση όλο και περισσότερο γίνεται σχεδόν φιλολογική και από την άλλη ο πολιτισμός θεωρείται εύλογα το σχεδόν μοναδικό πεδίο της κοινωνικής σύγκρουσης.

Ο κόσμος της μελέτης του Σέξπιρ, παρακολουθώντας την απόδοση των έργων του, έχει τοποθετήσει τον μεγάλο ποιητή σε μια ποικιλία περιοχών, εποχών και κοινωνικών καταστάσεων. Υπάρχει ο Αγγλος Σέξπιρ αλλά και ο διεθνικός, υπάρχει ο τοπικός Σέξπιρ αλλά και ο οικουμενικός, υπάρχει ο ελισαβετιανός Σέξπιρ αλλά και ο διαχρονικός. Η Τίνα Κροντήρη, με τον τίτλο που διάλεξε, τον τοποθετεί στη δεκαετία του Μεγάλου Πολέμου, στην καρδιά των μεγάλων ιστορικών γεγονότων. Στις σελίδες του βιβλίου της τον βλέπουμε να μοιράζεται στις δύο πλευρές του μετώπου των εμφύλιων συγκρούσεων, με άλλα λόγια να τοποθετείται στην ιστορική ψυχή της δεκαετίας. Το μέτωπο των συγκρούσεων, όπως και το περιεχόμενό τους, ήταν ακαθόριστο. Η αριστοτεχνική ισορροπία όμως του ίδιου του σεξπιρικού έργου, ανάμεσα στην πιο δικαιολογημένη μορφή της συντήρησης και στην πιο αναγκαία μορφή της επανάστασης, καθιστά σαφές, μέσα από τις διαφορές στη σκηνική απόδοσή του, το πραγματικό διακύβευμα της σύγκρουσης και την ιστορική σημασία της. Η έρευνα και η μελέτη της Τίνας Κροντήρη για τη δεκαετία του '40, φωτίζοντας ουσιαστικά την έκφραση της κοινωνικής σύγκρουσης στο θέατρο, και μάλιστα στο κλασικό, εκείνης της εποχής, συμβάλλει στην προσπάθεια της σημερινής κοινωνίας να συνειδητοποιήσει την ιστορική βάση της εσωτερικής της σύγκρουσης.

Το βιβλίο ακολουθεί χρονικά την πορεία της ελληνικής κοινωνίας στη δεκαετία του '40. Το κάθε κεφάλαιο σχετίζεται με ένα στάδιο αυτής της πορείας συνδέοντας άρρηκτα τις παραστάσεις που περιγράφει με τον στενό και τον ευρύτερο κοινωνικό του περίγυρο. Ο ελληνικός Σέξπιρ βιώνει τις αντιθέσεις αλλά και την ενότητα της ελληνικής κοινωνίας και η ελληνική κοινωνία βιώνει τις αντιθέσεις και την ενότητά της μέσα από αυτόν. Στην περιγραφή των παραστάσεων, παρατηρούμε, άλλοτε καθαρά και άλλοτε δυσδιάκριτα, όλες τις διακυμάνσεις της δεκαετίας: τον ανήσυχο προπολεμικό εφησυχασμό, το σοκ της έναρξης του πολέμου, τα πλατιά χαμόγελα της πρώτης νίκης, τις μεταμφιέσεις υπό το καθεστώς της κατοχής και της λογοκρισίας, τις ελπίδες του πολέμου της αντίστασης, τις ταλαντεύσεις (υπό το βάρος των μεγάλων προσδοκιών) της απελευθέρωσης, τη μάχη των Δεκεμβριανών και την παραδοξότητα της Βάρκιζας, την τρομοκρατία και τον Εμφύλιο, τις εξορίες και το Μακρονήσι. Και μετά την ήττα του 1949, για τον ελληνικό Σέξπιρ, κλείνει ο κύκλος αυτής της ταραγμένης αλλά και διφορούμενης δεκαετίας.

Αυτή όμως δεν είναι παρά η μονομερής ανάγνωση του υπογράφοντος. Η συγγραφέας, χωρίς να παραλείπει τον σχολιασμό των γεγονότων, παρουσιάζει και τις δύο πλευρές, όπως εκδηλώνονται μέσα από τη συμμετοχή τους στο ανέβασμα των έργων, μέσα από τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες, μέσα από τις πολιτικές τους σκοπιμότητες. Μ' αυτόν τον τρόπο, πίσω από τη χρονική διάρθρωση του έργου, εμφανίζεται η διάρθρωση την οποία συγκροτεί η εσωτερική κοινωνική σύγκρουση ανάμεσα στις δύο κοινωνικές αναγκαιότητες, που είναι η συντήρηση και η ανανέωση. Βεβαίως, αυτή η διάρθρωση δεν θα μπορούσε να είναι ευδιάκριτη σε ένα επιστημονικό σύγγραμμα γιατί δεν είναι ευδιάκριτη ούτε στην ίδια τη ζωή και μάλιστα σε μια τόσο ταραγμένη περίοδο. Αν η Τίνα Κροντήρη τετραγώνιζε τον κύκλο της κοινωνικής σύγκρουσης της δεκαετίας του '40, όπως κάνουν πολλοί, θα είχε γράψει ένα βιβλίο προπαγάνδας. Δεν παραλείπει όμως στη μέση ακριβώς του συγγράμματός της -που τοποθετείται στο 1945, δηλαδή στη μέση της δεκαετίας αλλά και στο αποκορύφωμα της κοινωνικής σύγκρουσης- να θέσει προς συζήτηση την «πραγμάτωση του ανανεωτικού οράματος στο θέατρο». Της ανανέωσης δηλαδή που, κατά τη γνώμη του υπογράφοντος, θα αποτελούσε η κατανόηση και η απόδοση της πεμπτουσίας της τέχνης, όπως αυτή εκφράζεται μεγαλειωδώς στην εποικοδομητική αντιπαράθεση του συντηρητικού στον επαναστάτη Σέξπιρ.

Η Κροντήρη φωτίζει την αντιπαράθεση, εν όψει αυτού του ανανεωτικού οράματος, σε όλες τις εκδηλώσεις της θεατρικής ζωής που περιγράφει. Τη φωτίζει στις δραματολογικές επιλογές τού (τότε βασιλικού) Εθνικού Θεάτρου καθώς και στις επιχειρηματικές πολιτικές του ελευθέρου θεάτρου. Αλλά τη φωτίζει επίσης ερευνώντας το θέατρο της εξορίας και της Μακρονήσου και εδώ η προσφορά της είναι σημαντική. Είναι γνωστό ότι η πλειονότητα των ανθρώπων της τέχνης, εξαιτίας των συγκρούσεων, βρέθηκε σε διάφορους τόπους εξορίας και στη Μακρόνησο. Δεν ξέρουμε όμως τι ακριβώς έκαναν αυτοί οι άνθρωποι, πέρα από τα βάσανα και την πολιτική σημασία που είχε η παρουσία τους εκεί. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου της, δίνει στοιχεία για το σεξπιρικό θέατρο στην εξορία. «Ενώ το παραδοσιακά αποκαλούμενο ελεύθερο θέατρο απέφευγε να ασχοληθεί με τον Σέξπιρ», μας λέει, ένα άλλο «ελεύθερο» θέατρο ανέβαζε Σέξπιρ «σε ξεχασμένα ξερονήσια»! Μ' αυτά τα λόγια ανοίγει μια μεγάλη και απαραίτητη συζήτηση που αφορά την πιο άγνωστη ίσως -παρότι πάντα μπροστά στα μάτια μας- πλευρά του ελληνικού εμφύλιου πολέμου: τη μάχη στο πεδίο της ιδεολογίας, του πνεύματος και της τέχνης. Πρόκειται για μια συζήτηση που αφορά τόσο την Ιστορία της Τέχνης όσο και την Πολιτική Ιστορία, που έχουν φτωχύνει από τον αμοιβαίο αποκλεισμό και την απομόνωση των κλάδων που ασχολούνται μ' αυτές.

Στις 26 σελίδες του τελευταίου κεφαλαίου, η Κροντήρη αναφέρεται με εξαιρετική ευστοχία σε όλα τα ζητήματα που αφορούν την πολιτική και καλλιτεχνική σημασία των «ξερονησιών». Επισημαίνει την κοινότητα και τις διαφορές ανάμεσα στις άλλες εξορίες και στο Μακρόνησι. Αναφέρεται στην προσπάθεια να αντιστραφεί το δυσμενές, για την εξουσία, ιδεολογικό κλίμα που είχε δημιουργήσει η βαρβαρότητα των οργάνων της. Καταλήγει ότι το θέατρο στην εξορία ήταν ένας τόπος «αμοιβαίου συμβιβασμού» αλλά ταυτόχρονα τόπος «προστριβών και αντιθέσεων» των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Το βιβλίο προσφέρεται για την ανάγνωση που παρουσιάζεται εδώ, προσφέρεται όμως το ίδιο και για την αντίθετη ανάγνωση. Συμβάλλει επομένως στο άνοιγμα μιας ευρείας «εμφύλιας» συζήτησης, που είναι σήμερα απαραίτητη προκειμένου να εκφραστούν οι κοινωνικές αντιθέσεις στον λόγο για το θέατρο, για την τέχνη, για τον πολιτισμό, για την Ιστορία, αντίθετα από τις μισόλογες αναλύσεις των «αυθεντιών», που δεν αφήνουν, για τις ίδιες κοινωνικές αντιθέσεις, άλλη διέξοδο από τη βία. Με ύφος απλό αλλά καθόλου απλουστευτικό, χωρίς τις ρητορείες, τα ευφυολογήματα και την ακαδημαϊκή υπεροψία που απαγορεύει την περαιτέρω σκέψη, μας ξεναγεί στις παραστάσεις του σεξπιρικού έργου, σαν σε μια έκθεση καλλιτεχνημάτων, δείχνοντας πώς το θέατρο, αποτελώντας τόπο όπου εκφράζονται και λύνονται, σε επίπεδο λόγου, οι πιο σκληρές κοινωνικές αντιθέσεις, υπήρξε και συνεχίζει να είναι, όχι το κραυγαλέο και αιματηρό, αλλά το κρίσιμο και αποφασιστικό πεδίο διευθέτησης των κοινωνικών συγκρούσεων.



ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2007