Συνοπτική έκθεσις της πνευματικής αναπτύξεως των νεωτέρων Ελλήνων από της Αναγεννήσεως αυτών μέχρι

Ο φιλόλογος Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος (Τραπεζούντα 1815 - Αθήνα 1887), διευθυντής του ελληνικού "Φροντιστηρίου" της Τραπεζούντας, εκθέτει και εξυμνεί την πνευματική (εκπαιδευτική και φιλανθρωπική) "ενέργεια" και πρόοδο του ελληνισμού στην Εγγύς Ανατολή, εντός και εκτός της "Ελευθέρας Ελλάδος". Διηγείται περιεκτικά την εξέλιξη της δημοτικής, μέσης και ανωτάτης ελληνικής εκπαίδευσης (του προγράμματος και των στελεχών της) από την Επανάσταση και εξής, στο ελληνικό βασίλειο αλλά και στη Θράκη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, την Κρήτη και τη Μικρά Ασία. Επίσης, απαριθμεί και ονοματίζει τις βιβλιοθήκες, τα τυπογραφεία, τα βιβλιοπωλεία, τους (πάσης φύσεως) συλλόγους, τα μουσεία και τις ιδιωτικές μουσειακές συλλογές στα αστικά κέντρα του ελληνισμού καθώς και "τα προϊόντα της πνευματικής ζωής", δηλαδή τις κύριες θρησκευτικές, λογοτεχνικές, ιστορικογεωγραφικές, φιλολογικές, νομικές, φυσικομαθηματικές κλπ. επιστημονικές εκδόσεις των Ελλήνων και τους τίτλους των ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών, που δημοσιεύθηκαν την περίοδο 1821-1877. Ο συγγραφέας τεκμηριώνει έτσι την "ζωηράν περί τον λόγον και την μάθησιν τάσιν" των Νεοελλήνων, την εκπολιτιστική αποστολή τους ("την εν ειρήνη προς τον πολιτισμόν αποστολήν") και τη νομοτέλεια της μελλοντικής πολιτικής κατίσχυσης του ελληνικού έθνους στην "καθ' ημάς Ανατολή".