Το βιβλίο ενός άντρα μόνου

«Δεν είσαι δράκος, δεν είσαι έντομο, δεν είσαι ούτε το ένα ούτε το άλλο, αυτό το μη-είναι είσαι εσύ, αυτό το μη-είναι δεν είναι μια άρνηση, καλύτερα να πεις ότι είναι μια πραγμάτωση, ένα αχνάρι, μια δαπάνη, ένα αποτέλεσμα πριν έρθει η πλήρης εξάντληση, δηλαδή ο θάνατος· δεν είσαι παρά ένα μήνυμα της ζωής, μια έκφραση, ένας λόγος που λέγεται σχετικά με το μη-είναι.
»Έγραψες αυτό το βιβλίο για σένα, ένα βιβλίο με θέμα τη φυγή, το βιβλίο ενός άντρα μόνου, είσαι ταυτόχρονα ο κύριός σου και ο απόστολός σου, δε θυσιάζεσαι για τους άλλους και δε ζητάς να θυσιαστεί κάποιος για σένα, ορίστε, πιο δίκαιο δε γίνεται. Την ευτυχία όλος το κόσμος την επιθυμεί, γιατί τάχα θα ανήκε αποκλειστικά σ' εσένα; Εδώ που τα λέμε, η ευτυχία είναι αρκετά σπάνια σε τούτο τον κόσμο»





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν το φθινόπωρο του 2000 ανακοινώθηκε ότι ο κινεζικής καταγωγής Γκάο Ξινγκγιάν κέρδισε το Νομπέλ Λογοτεχνίας, πολλοί δυτικοί αναλυτές έσπευσαν να διατυπώσουν πολιτικές ερμηνείες για τη βράβευση - ορισμένοι απ' αυτούς θεώρησαν ότι επρόκειτο για ένα είδος καλοπιάσματος προς την υπερδύναμη που θα δεσπόσει στον 21ο αιώνα· άλλοι μίλησαν για μια ενέργεια που είχε ως σκοπό την ηθική και υλική ανταμοιβή ενός αυτοεξόριστου αντικαθεστωτικού. Ο Ξινγκγιάν, ωστόσο, ήταν προετοιμασμένος από καιρό για να αντιμετωπίσει μια τέτοια ειρωνική υποδοχή και έτσι στην τελετή απονομής τόνισε (όπως είχε κάνει και σε αρκετά θεωρητικά του έργα) ότι η λογοτεχνία είναι μια επιβεβαίωση της αξίας μεμονωμένων ατόμων και γεννιέται κυρίως για να καλύψει την ανάγκη του συγγραφέα για αυτοπραγμάτωση. Στη συνέχεια, μάλιστα, είπε: «Αν η λογοτεχνία έχει κάποιον αντίκτυπο στην κοινωνία, αυτός προκύπτει μετά την ολοκλήρωση της δημιουργικής διαδικασίας και σε καμιά περίπτωση δεν καθορίζεται από τις επιθυμίες του συγγραφέα».

Είτε είναι ειλικρινείς είτε όχι, αυτές οι δηλώσεις αποτελούν το επιστέγασμα μιας πολυτάραχης και μάλλον μεστής ζωής. Ο Γκάο Ξινγκγιάν γεννήθηκε το 1940 στην Ανατολική Κίνα, σπούδασε γαλλική φιλολογία στο Πεκίνο και στη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης (1966-1976) εστάλη σε απομακρυσμένη αγροτική περιοχή για να «αναμορφωθεί ιδεολογικά» κοντά στους απλούς χωρικούς. Εκεί ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και το γράψιμο χωρίς την ελπίδα ότι θα καταφέρει ποτέ να γίνει επαγγελματίας. Μετά όμως τον θάνατο του Μάο επέστρεψε στο Πεκίνο, άρχισε να συνεργάζεται με το Θέατρο Τέχνης του Λαού και, μέσα σε λιγότερο από μία δεκαετία, έγραψε και ανέβασε αρκετά θεατρικά έργα που του χάρισαν φήμη τόσο στη χώρα του όσο και στο εξωτερικό. Τα έργα αυτά ήταν επηρεασμένα από συγγραφείς όπως ο Μπέκετ, ο Ιονέσκο, ο Αρτό και ο Μπρεχτ και μοιραία προκάλεσαν προστριβές με το καθεστώς. Ετσι ο Ξινγκγιάν κατέφυγε στο Παρίσι το 1987 και σύντομα καθιερώθηκε στη Γαλλία ως ζωγράφος και λογοτέχνης. Τα χρόνια που ακολούθησαν απέκτησε τη γαλλική υπηκοότητα και ολοκλήρωσε τα ογκώδη μυθιστορήματα Το βουνό της ψυχής και Το βιβλίο ενός άντρα μόνου.

Το βουνό της ψυχής (εκδόσεις Λιβάνη, 1996) είναι το γνωστότερο έργο του Ξινγκγιάν και συνδυάζει μια περιπλάνηση, μια ερωτική ιστορία και κάποια θραύσματα από ιστορικά γεγονότα· πρόκειται για μια αφήγηση έντονα αυτοβιογραφική και διαποτισμένη από σκεπτικισμό απέναντι στις κοινά αποδεκτές συμπεριφορές, τη συλλογικότητα και την εξουσία. Το Βιβλίο ενός άντρα μόνου, από την άλλη πλευρά, περιέχει λιγότερη μυθοπλασία και χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη αμεσότητα· είναι μια καταγραφή της Πολιτιστικής Επανάστασης μέσα από τις εμπειρίες του συγγραφέα, που ομολογεί ότι έπαιξε - ανάλογα με τις περιστάσεις - τους ρόλους του πολιτικού ακτιβιστή, του θύματος και του ουδέτερου παρατηρητή.

Το Βιβλίο ενός άντρα μόνου έχει κάποιες τεχνικές ιδιαιτερότητες που το διαχωρίζουν από τα τρέχοντα μυθιστορήματα. Αυτές όμως οι διαφοροποιήσεις - χωροχρονικά άλματα, αφήγηση πότε σε δεύτερο και πότε σε τρίτο πρόσωπο - είναι αναμενόμενες από τον Γκάο Ξινγκγιάν διότι συναντώνται σε όλα σχεδόν τα πεζά του και σε καμία περίπτωση δεν αποσυντονίζουν τον αναγνώστη. Ελαφρώς αναμενόμενο είναι και το περιεχόμενο του βιβλίου: ο συγγραφέας περιγράφει τις ιστορικές συνθήκες που τον κατέστησαν δύσθυμο και καχύποπτο, απαριθμεί όσα ονειρεύτηκε και στερήθηκε, εξηγεί πώς βλέπει την κοινωνία και τον ρόλο του ατόμου μέσα σ' αυτή.

Κατ' αρχάς ο Ξινγκγιάν οικτίρει τον εαυτό του για τη χώρα και τη συγκυρία που του κληρώθηκαν. Για να μπορέσει να ξεφύγει, να κρυφτεί μέσα στο πλήθος, να ενσωματωθεί, να επιβιώσει, αναγκάστηκε για χρόνια να φορέσει μια μάσκα. Η επανάσταση και η έννοια της προόδου τον άφηναν πάντοτε αδιάφορο, αλλά η ασταθής πολιτική κατάσταση τον ανάγκασε να υιοθετήσει μια ορολογία και μια στάση που απεχθανόταν. Οπως λέει και ο ίδιος για να περιγράψει τον εαυτό του, «έφερε αναμφίβολα την εξέγερση μέσα του, εκ φύσεως, αλλά δεν είχε συγκεκριμένο σκοπό, δεν είχε ξεκαθαρισμένες αρχές· το μόνο κίνητρό του ήταν το ένστικτο της επιβίωσης. Αργότερα, όταν κατάλαβε τελικά ότι αυτή η εξέγερση διευθυνόταν επίσης από την μπαγκέτα ενός διευθυντή ορχήστρας, ήταν ήδη πολύ αργά».

Με τον καιρό, καθώς η Πολιτιστική Επανάσταση κλιμακώνεται, ο ήρωας-συγγραφέας συνειδητοποιεί ότι αντιπαθεί κάθε μορφή συλλογικότητας· είναι μόνος και λόγω ανημπόριας και λόγω επιλογής. Ολα τον κουράζουν: η κατάληψη θέσεων εξουσίας τού φαίνεται ταπεινή δραστηριότητα, οι επαναστάτες φαντάζουν στα μάτια του κραυγαλέοι παλιάτσοι, βαριέται να μισήσει ακόμη και αυτούς που θα τον σκότωναν ευχαρίστως. Το μόνο που επιθυμεί είναι να τον αφήσουν όλοι ήσυχο να ζήσει τη ζωή του, να του επιτρέψουν να απολαύσει όσα δικαιούται και έχει στερηθεί.

Τι είδους όμως απολαύσεις ονειρεύεται; Τίποτε το πολυτελές. Θέλει να γράφει οτιδήποτε τον βοηθάει να εκτονώνεται χωρίς να χρειάζεται να απολογείται με αναφορές και να τεκμηριώνει την ωφελιμότητα των γραπτών του για τον λαό. Επιθυμεί να περπατάει αμέριμνος σε μελαγχολικά τοπία και να μιλάει με φίλους του για ανοησίες χωρίς να νιώθει ενοχές γι' αυτές τις άσκοπες δραστηριότητες. Του αρέσουν οι όμορφες γυναίκες και ονειρεύεται να κερδίσει όσες περισσότερες μπορεί, χωρίς να καταπιέζεται από κομματικά κηρύγματα και να νοιάζεται για το άγρυπνο μάτι του κάθε χαφιέ.

Ο Γκάο Ξινγκγιάν στάθηκε λοιπόν άτυχος και πέρασε τα νιάτα του μέσα στη δυσφορία. Αποζημιώθηκε όμως για την ταλαιπωρία του: παρά την ξηρότητα της γραφής του και τη ροπή του στην εκλαΐκευση και τα ηθικά διδάγματα, έγινε ο πρώτος Κινέζος που τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας.



Μιχάλης Μιχαηλίδης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 15-09-2002