Τεχνολογικός σχεδιασμός και κοινωνική οργάνωση της ψηφιακής επιχείρησης

Οι αντιλήψεις μας γύρω από τα θέματα σχεδιασμού και διοίκησης στις νέες τεχνολογικές και επιχειρηματικές συνθήκες αλλάζουν ουσιαστικά. Οι ευκαιρίες που δημιουργεί το διαδίκτυο στον τομέα της διασύνδεσης μεταξύ επιχειρήσεων και τμημάτων της αγοράς δεν είναι εύκολο να αξιοποιηθούν χωρίς μηχανισμούς αποδοτικής διαχείρισης της γνώσης των εργαζομένων, καθώς και χωρίς την ενίσχυση της δημιουργικότητας σε όλα τα ιεραρχικά επίπεδα. Η αλλαγή νοοτροπίας σε θέματα διοίκησης μεταβάλλει σταδιακά και τους τρόπους σκέψης στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών. Οι συνθετικές προσεγγίσεις που συνδέουν τη θεωρία της επιχείρησης με την κοινωνιολογία των οργανώσεων και την κοινωνιολογία της τεχνολογίας αποτελούν τη βάση της κατανόησης της ψηφιακής οικονομίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα 43 χρόνια που πέρασαν από το 1959 που ο γνωστός άγγλος συγγραφέας C. Ρ. Snow σε ένα κλασικό δοκίμιό του περιέγραψε την απόσταση που χωρίζει τον πολιτισμό των επιστημών του ανθρώπου και τον πολιτισμό των επιστημών της φύσης, η μεταξύ τους σχέση άλλαξε: επήλθε σταδιακά μια προσέγγιση που γίνεται, μεταξύ άλλων, φανερή, όπως μας πληροφορεί ο Α. Κύρτσης στο νέο βιβλίο του «στη μείωση του χάσματος μεταξύ αφ' ενός των κοινωνικών επιστημών που ασχολούνται με θέματα οργάνωσης και διοίκησης και αφ' ετέρου των τεχνολογικών επιστημών» (σελ. 10). Επιβεβαιωτική της τάσης αυτής, σε ένα λίγο διαφορετικό επίπεδο, είναι η οξυδερκής παρατήρηση του Κωνσταντίνου Τσουκαλά ότι ανθρωπιστικές έννοιες που κυριάρχησαν τον Μάη του '68 (όπως αυθορμητισμός, φαντασία, πρωτοβουλία) «αξιοποιήθηκαν στους χώρους οργάνωσης της καπιταλιστικής παραγωγής», όπως τεκμηριώνεται από τα σημερινά εγχειρίδια σχολών μάνατζμεντ. (Τα Νέα, 15.7.2002).

Ο Αλέξανδρος-Ανδρέας Κύρτσης, αναπληρωτής καθηγητής κοινωνιολογίας στο τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι ήδη γνωστός στο ελληνικό κοινό από το κριτικό βιβλίο του για τη σχέση ιδεολογιών και διαχείρισης της κοινωνιολογικής γνώσης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1996). Στο νέο του βιβλίο το ενδιαφέρον του εξακολουθεί να στρέφεται προς τον κόσμο των ιδεών (ιδιαίτερα των κοινωνικών επιστημών), σε σχέση όμως τώρα με τον κόσμο της τεχνολογίας (της πληροφορίας και των τηλεπικοινωνιών) στο σύγχρονο περιβάλλον της «ψηφιακής οικονομίας». Στην επεξεργασία του πολύπλευρου αυτού θέματος, που επιδέχεται διεπιστημονική προσέγγιση, τον βοήθησαν, όπως μας λέει ο ίδιος στον πρόλογό του, οι επαφές που είχε με σημαντικούς διανοητές αλλά και ανθρώπους της πράξης ως επισκέπτης ερευνητής στο Program in Science, Technology and Society στο ΜΙΤ και στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.

Η μελέτη χωρίζεται σε τρία βασικά μέρη. Στο πρώτο (σ.σ.: 31-113) ο συγγραφέας απασχολείται με τα χαρακτηριστικά της ψηφιακής οικονομίας, κύριο στοιχείο της οποίας είναι η ηλεκτρονική δικτύωση, όπως και με αυτά των αγορών που συγκροτούνται στο πλαίσιό της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει το τελευταίο τμήμα (1.5), «Η σημασία της κοινωνιολογικής ματιάς», όπου τονίζεται η ανάδυση, λόγω της πρωτόγνωρης ψηφιακής πραγματικότητας, νέων πολύπλοκων σχέσεων μεταξύ του «επιχειρείν, της τεχνολογίας και της κοινωνικής οργάνωσης της επιχείρησης», που η παραδοσιακή κοινωνιολογική θεωρία των οργανώσεων δεν θα μπορέσει να προσεγγίσει ικανοποιητικά αν δεν εμπλουτισθεί με νέα εννοιολογικά εργαλεία σε διεπιστημονικό επίπεδο. Στο δεύτερο μέρος (σ.σ.: 127-257) ο Α. Κύρτσης εστιάζει την ανάλυσή του στην κοινωνική συγκρότηση της επιχειρησιακής οργάνωσης επιχειρώντας να αποφύγει τον κοινωνιολογικό αναγωγισμό χωρίς να μειώνει αντίστοιχα «τη σημασία της κοινωνιολογικής οπτικής ως σημαντικού συνδετικού κρίκου μεταξύ των επιμέρους στοιχείων της θεωρίας των οργανώσεων», της οποίας οι καταβολές δεν είναι μόνον κοινωνιολογικές, αλλά ποικίλες: από τις θεωρίες του επιστημονικού μάνατζμεντ και τις παλαιότερες διοικητικές τεχνικές ως τη νομική, την οργανωσιακή ψυχολογία και τα εφαρμοσμένα μαθηματικά. Το ερώτημα που θέτει είναι «πώς μπορεί να συνδεθεί το στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης με το στοιχείο της τεχνολογικής οργάνωσης των επιχειρήσεων;» (σελ. 129). Συμμεριζόμενος τις απόψεις του κοινωνικού ανθρωπολόγου Raymond Firth (1969) και του κοινωνιολόγου Anthony Giddens (1976) θεωρεί ότι γενικά η οργάνωση αφορά «την κοινωνική διαδικασία - το κοινωνικό γίγνεσθαι» και από ορισμένη σκοπιά την «αρμονική κοινωνική συμβίωση».

Κοινωνική και τεχνική κατανομή της εργασίας, στενή διασύνδεση εργασίας και επικοινωνίας χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες επιχειρήσεις, κάτω από τις ιδιαίτερες επιδράσεις της ψηφιακής οικονομίας. Αυτό ακριβώς το θέμα τον απασχολεί στο τρίτο μέρος· όμως για να φθάσει σε αυτό εξετάζει κριτικά στη συνέχεια του δεύτερου μέρους ποικίλες κοινωνιολογικές θεωρίες των οικονομικών οργανώσεων, ως μονάδων με συγκεκριμένους στόχους ή ως «συστημάτων αποφάσεων», από τον Weber και τον Merton ως τον Etzioni και τον Luhmann. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος (σ.σ.: 296-458) ο συγγραφέας, χωρίς να το δηλώνει ρητά, επιχειρεί να διαγράψει ένα νέο πεδίο έρευνας για τις κοινωνικές επιστήμες με γνωστικό αντικείμενο τον ρόλο των δικτυακών τεχνολογιών στη συγκρότηση των επιχειρήσεων και στη διαμόρφωση επιχειρηματικών σχεδίων, πεδίο μέσα στο οποίο πρέπει να αποφεύγονται τα δύο άκρα τόσο του «τεχνολογικού ντετερμηνισμού» όσο και του «κοινωνιολογικού ντετερμηνισμού».

Στο επίκεντρο του νέου αυτού ερευνητικού πεδίου θα πρέπει να βρίσκεται ο «επιχειρηματίας της ψηφιακής οικονομίας» με τις ιδιαιτερότητές του σε σύγκριση με τον «επιχειρηματία τύπου Weber». Ο νέος τύπος επιχειρηματία στο πλαίσιο των πολύπλοκων σύγχρονων δικτυακών σχέσεων θα πρέπει, σύμφωνα με τον συγγραφέα, να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες πέραν της διαχείρισης των παραγόντων του διαδικαστικού ορθολογισμού σε συνδυασμό με την «ανάληψη της ευθύνης για τις ενδεχόμενες λειτουργικές επιπτώσεις της επιχειρηματικής δράσης» (λειτουργική ηθική). Ο συγγραφέας ακολουθώντας την ατομοκεντρική λογική αναδεικνύει τις «χαρισματικές επιχειρηματικές προσωπικότητες» ως βασικούς συντελεστές της επιχειρησιακής αποδοτικότητας στα πλαίσια της ψηφιακής οικονομίας (σ.σ.: 457-458). Το ενδιαφέρον ερευνητικό ερώτημα που μπορεί να θέσει κανείς είναι το κατά πόσο και για ποιους λόγους η επιχειρηματική πραγματικότητα σήμερα αποκλίνει από τον «ιδανικό τύπο του επιχειρηματία της ψηφιακής οικονομίας» που σκιαγράφησε ο Α. Κύρτσης.

Το βιβλίο κλείνει με μια πλούσια, ξενόγλωσση κυρίως, βιβλιογραφία της δεκαετίας του '90. Συμπερασματικά, δεν πρόκειται για ένα ευκολοδιάβαστο βιβλίο. Ο ιστός των αναλύσεων και των επιχειρημάτων είναι ιδιαίτερα πυκνός και λείπουν σε κάθε ενότητα εκείνες οι καταληκτικές παρατηρήσεις και εκείνες οι εικασίες που θα διευκόλυναν τον αναγνώστη να κινηθεί με μεγαλύτερη άνεση μέσα στον πολύ ενδιαφέροντα αλλά και πολυδαίδαλο χώρο της κοινωνιολογίας των οργανώσεων και των ιδεών του συγγραφέα για την ανανέωση της τελευταίας αυτής. Πάντως, το μήνυμα του συγγραφέα είναι και σαφές και χρήσιμο: στις αρχές του 21ου αιώνα οι κοινωνικοί επιστήμονες δεν μπορούν να θεωρητικοποιήσουν ικανοποιητικά τις οργανωσιακές διαδικασίες στον κόσμο των επιχειρήσεων αν δεν λάβουν υπόψη τους στις αναλύσεις τους ως κύρια ευρετική παράμετρο την αναδυόμενη πραγματικότητα της «δικτυοκρατίας» (netocracy) και των νέων τύπων ελίτ που αυτή παράγει. Ενα τέτοιο εγχείρημα προϋποθέτει το πλησίασμα κοινωνικών και τεχνολογικών επιστημών.



Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη (καθηγήτρια Κοινωνιολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-09-2002