Μύθοι

Επιγραμματικότητα, ρέουσα γραφή, επινοητικότητα στην παρουσίαση των χαρακτήρων, ευρηματικότητα στις ομοιοκαταληξίες, όλα αυτά χαρακτηρίζουν την ποίηση του Λαφοντέν.[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Για πολλές γενιές οι μύθοι του Λαφονταίν ήταν ένα μαστ της καλής ανατροφής των κοριτσιών κυρίως, που περιλάμβανε απαραιτήτως πιάνο και γαλλικά. Η «μαντάμ» στο σπίτι ή οι καλόγριες στα παρθεναγωγεία φρόντιζαν ώστε κάθε μεγαλοαστή να αποστηθίσει την ιστορία της αλεπούς και του κόρακα, του τζίτζικα και του μέρμηγκα, τονίζοντας επαρκώς το ηθικό δίδαγμα στο τέλος. Με διδακτική ποίηση έχει συνδεθεί ο Λαφονταίν στην Ελλάδα και ξεχάστηκε σαν μόδα που πέρασε. Αντίθετα από άλλους κλασικούς συγγραφείς του γαλλικού Μεγάλου Αιώνα, όπως ο Μολιέρος και ο Ρακίνας, που χάρη και στη δουλειά μεγάλου μεγέθους μεταφραστών, όπως η Χρύσα Προκοπάκη και ο Αντρέας Στάικος για τον πρώτο και ο Στρατής Πασχάλης για τον δεύτερο, ζωντανοί και επίκαιροι συγκινούν το ελληνικό κοινό.

Όχι πως ο Λαφονταίν κακοτύχησε μεταφραστικά. Πριν από τον Γ. Νίκα είχαν αναμετρηθεί με το κείμενο του μεγάλου ποιητή σημαντικοί μεταφραστές. Αναφέρω την πιο πρόσφατη του Αρσένη Γεροντικού. Η μετάφραση όμως έχει αυτή την ιδιομορφία. Ενώ το πρωτότυπο έργο παραμένει ένα και αναλλοίωτο από τον χρόνο, μεταφράσεις μπορεί να έχουμε καλές, περισσότερες από μία και κάθε εποχή χρειάζεται τη δική της. Ο μεταφραστής του Λαφονταίν έχει να αποδώσει στα ελληνικά ένα από τα ποιητικότερα κείμενα της γαλλικής γλώσσας. Ο Λαφονταίν είναι πάνω από όλα ποιητής και ποιητής ευρηματικός.

Στην καινούργια ελληνική απόδοση βασικές αρετές του κειμένου διατηρούνται και δεν είναι μικρό κατόρθωμα όταν έχεις να αναμετρηθείς με τέτοια κείμενα. Θα ήθελα όμως να σταθώ και στον πρόλογο. Έχει μια παρατήρηση από εκείνες που, αν ασχολείσαι με τη λογοτεχνία, σου προξενούν μια παιδική αντίδραση του είδους «αυτό θα ήθελα να το έχω σκεφθεί εγώ».

Ο μεταφραστής επισημαίνει ομοιότητα του Λαφονταίν με τον Καβάφη. Επιτέλους κάποιος μας θυμίζει ότι ο Λαφονταίν πίσω από την ηθικοπλαστική του όψη κρύβει μια πικραμένη, ειρωνική και βαθιά απελπισμένη ψυχή. Όσο και αν φαίνεται τολμηρή η παρατήρηση του Γ. Νίκα είναι αποκαλυπτική. Ο αλεξανδρινός γέρων, που «εκόμισε εις την τέχνη μνήμες ερώτων», και ο αυλικός φίλος της Μαντάμ ντε Μοντεσπάν, ευνοουμένης του Λουδοβίκου ΙΔ', δίνουν με το ποιητικό τους έργο μια σειρά από σαρκαστικά πορτρέτα καθόλου κολακευτικά για την ανθρώπινη ψυχή. Δεν είναι καθόλου συμπτωματικό που και οι δύο βρήκαν την προσωπική ποιητική τους φωνή στην ηλικία της ωριμότητας, όταν πια οι ψευδαισθήσεις σβήνουν και οι συναισθηματικές εξάρσεις δίνουν τη θέση τους στον στοχασμό.

Ο Ζαν ντε Λαφονταίν εκφράζει ιστορικά, φιλοσοφικά και αισθητικά την εποχή του. Μια μεγάλη ιστορική αλλαγή έχει σημαδέψει τον περίφημο γαλλικό κλασικό αιώνα. Μετά τον Πόλεμο της Σφενδόνης, που έφερε αντιμέτωπους τους γάλλους ευγενείς και τον ηγεμόνα τους, η Αυλή επικρατεί οριστικά και το παλιό φεουδαρχικό σύστημα αποδυναμώνεται πλήρως. Τώρα όλη τη δύναμη την έχει ο Λουδοβίκος ΙΔ', ο περίφημος Βασιλιάς Ηλιος. Αυτός θα οργανώσει αυτή την περίεργη κοινωνία των 3.000 περίπου ανθρώπων που θα αποτελέσουν την Αυλή. Οι παλιοί άρχοντες που παραμένουν στις επαρχίες τους χάνουν τελείως την αυτονομία τους και γνωρίζουν την παρακμή. Η δύναμη βρίσκεται πια στο Παρίσι. Έτσι στην Αυλή συνωστίζεται ένα πλήθος ευγενών που δεν έχει άλλο στόχο παρά την εύνοια του Βασιλιά Ηλιου. Κόλακες, υποκριτές, ψεύτες, συκοφάντες, «ευνοούμενες» περιφέρονται αργόσχολοι έχοντας ως μόνη δραστηριότητα τη δολοπλοκία που θα αποσπάσει την ευαρέσκεια του μονάρχη τους. Από την άλλη μεριά μια καινούργια τάξη εμφανίζεται: οι αστοί που πλουτίζουν.

Στη μελέτη του Ηθικές του Μεγάλου Αιώνα ο Μπενισού εξηγεί τι σήμαινε για τη σκέψη και για τον ψυχισμό του ανθρώπου της εποχής αυτή η αλλαγή. Το παλιό μοντέλο της ιπποτικής εποχής, που είχε διαμορφώσει έναν ήρωα υπεράνθρωπο ηθικά, σωματικά και ψυχικά, έρχεται αντιμέτωπο με τον νέο τύπο ανθρώπου. Ο Σιντ του Κορνέιγ από τη μία και ο Ταρτούφος του Μολιέρου από την άλλη.

Για τον Μπενισού η ερώτηση που κυριαρχεί στους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής είναι μία: Ποια είναι η ανθρώπινη φύση; Ο άνθρωπος είναι καλός ή κακός; Χωρίς να θέλω να πατήσω φιλοσοφικά χωράφια και απλοποιώντας θα παρατηρήσω ότι όποτε μπαίνει αυτή η ερώτηση, καλό δεν βγαίνει. Το έργο του Λαφονταίν πάντως, όπως και του Μολιέρου, δίνει μια αρνητική εικόνα. Ίσως οι κωμικοί να είναι οι πιο απαισιόδοξοι άνθρωποι.

Τα ζώα του Λαφονταίν μόνο ζώα δεν είναι. Η συμπεριφορά τους εκφράζει όλα τα ελαττώματα του ανθρώπου. Ο Λαφονταίν με ένα υπέροχο στυλ που καλλιέργησε ο 17ος αιώνας στήνει τον κόσμο της Αυλής του Λουδοβίκου ΙΔ'.

Τα ζώα του είναι «μάσκες», όπως «μάσκες» είναι τα ιστορικά πρόσωπα του Καβάφη που για άλλους λόγους αυτολογοκρίθηκε και αυτός. Ο Λαφονταίν με το πρόσχημα του μύθου και με το άλλοθι της διδακτικής ποίησης λέει αυτά που δεν μπορεί να πει ανοιχτά. Οπωσδήποτε μια λογοτεχνία που κάνει κοινωνική κριτική δεν ήταν μέσα στις προτιμήσεις του Βασιλιά Ήλιου. Μην ξεχνάμε ότι ο Μολιέρος λογοκρίθηκε και ο Ταρτούφος απαγορεύτηκε.

Ο Λαφονταίν υπήρξε καθρέφτης της εποχής του. Και τη γνώρισε καλά. Αστός, προστατευόμενος του παντοδύναμου Φουκέ, θα έχει το σθένος να μην απαρνηθεί τον μαικήνα του μετά την τραγική πτώση του και τον εγκλεισμό του στη φυλακή από τον Λουδοβίκο ΙΔ'. Ο Λαφονταίν θα φτάσει να γίνει επίσημος ποιητής της Αυλής χωρίς ποτέ να έχει την ιδιαίτερη εύνοια του βασιλιά. Θα έχει όμως τον ­πολύτιμο­ θαυμασμό της ευνοουμένης του Μαντάμ ντε Μοντεσπάν και άλλων διασήμων κυριών.

Οι Μύθοι είναι διδακτικές ιστορίες, είναι όμως παιδαγωγικές; Περιέχουν πικρή πείρα ζωής και ο ποιητής μιλώντας στα παιδιά συνεννοείται με τους ενήλικους. Το έργο του θα έκανε άλλωστε ένα πολύ σκοτεινό κόμικ.

Ο κόσμος των ζώων του Λαφονταίν δεν έχει τη χάρη, τη γλύκα και την τρυφερή αθωότητα που έχουν τα ζωάκια του Ντίσνεϊ. Στον γάλλο ποιητή ποντίκια, βατράχια, βουβάλια, αλεπούδες, γαϊδούρια είναι σύμβολα μιας υποβιβασμένης στη ζωικότητα ανθρωπότητας. Αντιπροσωπεύουν τις σκοτεινότερες όψεις της ανθρώπινης ψυχής. Κόλακες, άρπαγες, υπολογιστές, δυνατοί που καταπατούν τους αδύνατους, αφελείς, ματαιόδοξοι, πονηροί.

Για να φας ένα κομμάτι τυράκι λες σε έναν κακάσχημο κόρακα ότι είναι το ωραιότερο πουλί του δάσους. Ένας φουκαράς αδύναμος από την πείνα λύκος για να φάει πρέπει να του περάσουν λουρί, να γλείφει έναν αφέντη και να παριστάνει το μαντρόσκυλο. Όταν συγκεντρώνεται η κοινωνία των ζώων να εξομολογηθεί τα κρίματά της για να βρει ποιος φταίει που έπεσε πανούκλα, όλοι οι κόλακες βγάζουν το λιοντάρι, τον βασιλιά των ζώων, αθώο ­και ας παραδέχεται ότι έφαγε δύο-τρεις ανθρώπους­ και λιντσάρουν έναν φουκαρά γαϊδαράκο που ομολόγησε ότι μασούλησε λίγη πρασινάδα από την αυλή ενός μοναστηριού. Μα είναι ιστορίες αυτές για παιδιά;

Λίνα Λυχναρά, ΤΟ ΒΗΜΑ, 11-07-1999