Το νόημα

Εναντίον της ψυχανάλυσης; Εναντίον της τέχνης; Εναντίον της ανθρωπότητας; Γιατί; Με ποιο δικαίωμα και από ποια γωνία; Ποιος μιλά; Σε ποιον απευθύνεται; Και η σιωπή; Ποιον ρόλο παίζει εν αρχή και εντέλει; Πώς πλέκονται η γραφή, η φύση, η μοναξιά, ο νεοελληνικός μας κανιβαλισμός, τα παραθέματα από την Αγία Γραφή, ο Φρόιντ, ο Ρίλκε, ο Κάφκα, ο Γιάλομ, ο Κολόμβος, ο Μαρξ και ο Τόμας Μπέρνχαρντ μέσα σ' ένα χειμαρρώδη μονόλογο που τολμά να κοροϊδεύει τις μεγάλες «κατακτήσεις» του «πολιτισμού» μας; Το νόημα δεν υπάρχει, ισχυρίζεται η συγγραφέας. Δημιουργεί έναν ασθματικό δαιδαλώδη μονόλογο, του οποίου ο αφηγητής διακατέχεται από ένα αίσθημα κόπωσης και αγανάκτησης, καθώς βρίσκεται σ' ένα οριακό σημείο είσπραξης συσσωρευμένων ερεθισμάτων, και σχολιάζει χωρίς την παραμικρή τρυφερότητα τον περιβάλλοντα, ελληνικό κυρίως, χώρο, τον συγγραφικό, τον ψυχαναλυτικό/ψυχολογικό και εντέλει τον ανθρώπινο, με την επίγνωση ότι οι γνώμες -αυτές προπάντων- δεν είναι, όπως λέει κι ο Φίλιπ Ροθ, παρά ζαριές.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πολιτική αποσυναρμολόγησης των συστατικών και των παραρτημάτων των εξ αντικειμένου τεκταινομένων συνιστά εδώ τον κατεξοχήν δείκτη. Η πραγματικότητα αποκαλύπτει τη θλιβερή φόδρα της, η ηθική αναζητεί διεξόδους ευρύτερης αναστήλωσής της. Το προγενέστερο πόρισμα του νομπελίστα Ναγκίμπ Μαχφούζ «Η ίδια η ζωή είναι σημαντική, κι όχι το νόημά της» ακούγεται συχνά - πυκνά στο βάθος των αποτυπώσεων. (Βλ. «Φλυαρία πάνω στον Νείλο», μετάφραση: Πέρσα Κουμούτση, εκδόσεις «Ψυχογιός»). Κατά τ' άλλα, από την πρώτη κιόλας σελίδα του βιβλίου, οι αναγνώστες καλούνται να αντισταθμίσουν, να συγκρίνουν, να αποδελτιώσουν και να υπομνηματίσουν προτάσεις-κλειδιά, οι οποίες εμμέσως, αλλά συνειδητά παραπέμπουν σε μια παρακαταθήκη σοφίας, εγχώριας και μη. Ενδεικτικά έστω: «Η μόνη περίπτωση να διακρίνω φως, και η μόνη που πράγματι διέκρινα φως ποτέ στη ζωή μου, είναι μέσα στο σκοτάδι. Αυτό έχει επαληθευτεί με ακρίβεια μοιρογνωμονίου. Δεν έχω παρά να καθίσω και να βυθιστώ στο μαύρο, στο απόλυτο μαύρο, με αφοσίωση, επιμονή, σχεδόν με αίσθηση καθήκοντος...» (βλ. σελ. 9, επ.). Αν μη τι άλλο η ηρακλείτεια προοπτική διαλάμπει αλώβητη μέσα στον εισαγωγικό κειμενικό γνόφο, ήτοι: «άνθρωπος εν ευφρόνη φάος άπτεται εαυτώ αποσβεσθείς όψεις», που πάει να πει ότι «ο άνθρωπος τη νύχτα, όταν σβήνουν τα μάτια του, δίνεται στο φως». Το δόγμα του Χένρι Ντέιβιντ Θορό «το φως που μας τυφλώνει είναι για μας όμοιο με το σκοτάδι», ασφαλώς επισυνάπτεται. (Βλ. «Walden, ή Η ζωή στο δάσος», μετάφραση: Βασίλης Αθανασιάδης, εκδόσεις «Κέδρος»).

Ο δε σημαίνων υπότιτλος, «Κωμωδία», παραπέμπει, μεταξύ άλλων, στον περιώνυμο αφορισμό του διορατικού μονήρους της Δρέσδης και της Φρανκφούρτης, του αμείλικτου είρωνα Αρθούρου Σοπενχάουερ, ότι δηλαδή «η ζωή κάθε ανθρώπου, όταν την εξετάζουμε από μακριά και αφ' υψηλού, στο σύνολό της και στις πιο σημαντικές μορφές της, μας προσφέρει πάντα ένα τραγικό θέαμα - αν όμως εισέλθουμε στις λεπτομέρειες, παίρνει τον χαρακτήρα κωμωδίας». Τα δύο αυτά παραδείγματα φρονώ ότι πιστοποιούν, εξ όνυχος πάντα, τόσο την εννοιολογική εξειδίκευση όσο και τη διακειμενική τριβή του πολύπειρου διηγητικού υποκειμένου με το ζήτημα της εμβριθούς ερμηνείας της περιρρέουσας ατμόσφαιρας και των συμφραζομένων της.

Η διακεκριμένη ποιήτρια φαίνεται ότι γνωρίζει επακριβώς τα όρια του θεματικού της διακυβεύματος. Αν εδώ το ρήμα περιστασιακά θεολογεί ή φιλοσοφεί κατ' ανάγκην, δεν επιτρέπει στον εαυτό του να εκφυλιστεί σε έναν ακόμη αγοραίο δοκησίσοφο. Από τη μια πλευρά υπάρχει ο αυστηρός έλεγχος των δεδομένων, σύμφωνα με τα όσα πρεσβεύει η γνωστή 4.003η απαγορευτική θέση: «Οι περισσότερες προτάσεις και τα ρωτήματα που έχουν διατυπωθεί για φιλοσοφικά ζητήματα δεν είναι εσφαλμένα, αλλά α-νόητα. Γι' αυτό δεν μπορούμε καθόλου να απαντούμε σε τέτοιου είδους ρωτήματα, αλλά μόνο να πιστοποιούμε πως είναι α-νόητα. Τα περισσότερα ρωτήματα και οι προτάσεις των φιλοσόφων στηρίζονται στο πώς δεν καταλαβαίνουμε τη λογική της γλώσσας μας. (Ανήκουν στο είδος του ρωτήματος, αν το αγαθό είναι περισσότερο ή λιγότερο ταυτόσημο από το ωραίο.) Και δεν είναι να απορεί κανείς πως τα βαθύτερα προβλήματα πραγματικά δεν είναι προβλήματα». (Βλ. Ludwig Wittgenstein, «Tractatus Logico Philosophicus», εισαγωγή Bertrand Russell, παρουσίαση: Ζήσιμος Λορεντζάτος, μετάφραση: Θανάσης Κιτσόπουλος, εκδόσεις «Παπαζήση».) Ενώ από μια άλλη οπτική γωνία θα υποστήριζα ότι επιστρατεύεται εδώ η θανάσιμη σοφία του εικοσιτριάχρονου Εντγκαρ Αλαν Πόου· δηλαδή: «Οσον αφορά τις μεγάλες αλήθειες, οι άνθρωποι σφάλλουν όταν τις αναζητούν στον βυθό και όχι στις κορυφές. Ψάχνουν τη σοφία στα βάθη των αβύσσων, ενώ αυτή βρίσκεται στα ολοφώτεινα παλάτια. Οι αρχαίοι έκαναν λάθος όταν έκρυψαν τη θεά σ' ένα πηγάδι» (βλ. «Το κλεμμένο γράμμα», μετάφραση: Αρης Μπερλής, εκδόσεις «Ολκός»).

Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη στρατηγική, η μεθοδική Μαρία Λαϊνά απομονώνει περιστατικά ενός στοχαστικού βίου, επιχειρώντας να διερμηνεύσει, μεταξύ άλλων, το περιώνυμο πολιτισμικό κεκτημένο. Η γραφή είναι ευνόητο ότι υπονομεύει χωρίς ενδοιασμούς ψευδεπίγραφα τιμαλφή, παραπειστικές αξίες και κενά περιεχομένου θέσφατα. Το εμβληματικό πρόταγμα του Walter Benjamin, ότι δηλαδή «δεν υπάρχει τεκμήριο του πολιτισμού, το οποίο να μην είναι ταυτοχρόνως τεκμήριο της ανθρώπινης βαρβαρότητας», αξιοποιείται δεόντως. Ομοτράπεζοι στο λεκτικό γεύμα η Αγία Γραφή, ο Φρόιντ, ο Ρίλκε, ο Κάφκα, ο Γιάλομ, ο Κολόμβος, ο Μαρξ, ο Τόμας Μπέρχαρντ και βεβαίως αυτοπροσώπως ο γηγενής της διπλανής πόρτας, ο οποίος διαφθείρει το ελληνικό όνομα στον βωμό της έκδηλης αβελτηρίας του. Εξωστρεφής, θεατρογενής, σαρκαστικός, εαυτόν τιμωρούμενος και αρκούντως πειστικός, ο λόγος δεν χαρίζει κάστανα. Οι αποκαθηλώσεις θα έλεγα ότι διακατέχονται πολλές φορές από την ορμή τού παρ' ολίγον αποσυνάγωγου Εκκλησιαστή. Παραθέτω: «Σιγά μην κατάγεται ο αυτονόητος και αυθύπαρκτος μοσχόμαγκας με τις σαγιονάρες και τη φόρμα από τον γιο του Ξανθίππου μόνο και μόνο επειδή ιδιοκατοικεί στον Χολαργό της Αττικής -αυτόν θα έβριζε ο Τόμας Μπέρχαρντ, ποιον θα έβριζε; Τον Ελληνα με το συρματόπλεγμα και το οπλισμένο σκυρόδεμα θα έβριζε, ποιον θα έβριζε, τον Ιάσονα, την Κολχίδα και το χρυσόμαλλο δέρας; Την ξανθιά στο εξώφυλλο του περιοδικού και στο παραθυράκι της τηλεόρασης, που ανοίγει το στόμα της και δεν σου 'ρχεται τρέλα -ναι, εκεί κατάντησε ο Ελληνας, να ακούει τις βλακείες και τις χυδαιότητες ατάραχος-, αυτόν κι αυτήν θα έβριζε, ποιαν θα έβριζε, τη Μήδεια;» (βλ. την επιλογική έκρηξη σελ. 115, επ.).

Γνωρίζοντας ότι «εν πάση περιπτώσει ο Nietzsche είναι εκείνος που συνέτριψε για λογαριασμό μας και πριν ακόμα γεννηθούμε τις ανάμεικτες υποσχέσεις της διαλεκτικής και της ανθρωπολογίας» (βλ. Μισέλ Φουκό, «Οι λέξεις και τα πράγματα», μετάφραση: Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις «Γνώση»), δοκιμές αποκατάστασης της διαταραγμένης ενότητας εγώ - αυτό, οι οποίες εκδηλώνονται με την ανάλογη παρρησία την άχαρη αυτή εποχή, αποκτούν πρόσθετο ειδολογικό ενδιαφέρον, όταν μάλιστα προέρχονται από διεξοδικούς, δημιουργικούς συγγραφείς, όπως είναι η εν λόγω.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/05/2008