Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης

Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης είναι η εξουσία, ο εξουσιαστικός λόγος, ο «λόγος του κυρίου», όπως τον ονομάζει εδώ ο Ζακ Λακάν. Σε αντίστιξη, ο ψυχαναλυτής αποποιείται τη θέση του κυρίου. Ας μην περιμένουμε ωστόσο ένα αντεξουσιαστικό κήρυγμα. Απέναντι στην εξεγερμένη νεολαία, που σχεδιάζει ανατροπές στον απόηχο του Μάη του 68, ο Γάλλος ψυχαναλυτής δεν διστάζει να πει: «Σαν επαναστάτες προσβλέπετε σ’ έναν κύριο, σ’ έναν αφέντη. Θα τον έχετε!». Προσγείωση.
Η ανατρεπτικότητα του δέκατου έβδομου σεμιναρίου εντοπίζεται αλλού. Πρόκειται, όπως υπογραμμίζει ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ, για ένα ξεγύμνωμα της ψυχανάλυσης, για μια ριζική κριτική στον πατροκεντρισμό του ιδρυτή της. Μεγάλο μέρος του βιβλίου επανεξετάζει το ζήτημα του πατέρα. Οιδίποδας, Μωυσής, Τοτέμ και ταμπού: τα εμβληματικά ονόματα του φροϊδικού οικοδομήματος συρρικνώνονται εδώ σε επιφάσεις, σ’ ένα απλό «όνειρο του Φρόιντ». Όλες αυτές οι μπαρόκ θεωρίες, λέει ο Λακάν, δεν είναι παρά άμυνες απέναντι στην αλήθεια ότι ο πατέρας είναι ευνουχισμένος, ανήμπορος - επικυρώνοντας έτσι προφητικά τη σύγχρονη παρακμή του.
Παράλληλα, ο Λακάν δεν διστάζει να ανασκευάσει στοιχεία της δικής του θεωρητικής κατασκευής: η επανάληψη δεν αφορά τόσο την επιστροφή του απωθημένου, όσο την εμμονή της απόλαυσης· το σημαίνον δεν εκτοπίζει την απόλαυση στο συμβολικό, την εισάγει· η ασυνείδητη γνώση, δηλαδή η σημαίνουσα άρθρωση είναι μέσον της απόλαυσης. Το κλίμα του δέκατου έβδομου σεμιναρίου είναι κάπως πεσιμιστικό: η αλήθεια, που ένας αισιόδοξος Λακάν είχε άλλοτε εκθειάσει, τώρα είναι κάτι που μισο-λέγεται και στηρίζει επιφάσεις. Επίσης, το ομιλούν υποκείμενο είναι δομικά εγκλωβισμένο σε τύπους εκφοράς που είναι προεγγεγραμμένοι, και οι οποίοι εδώ αποκαλούνται discours, «λόγοι χωρίς λόγια».
Οι τέσσερις λόγοι -του κυρίου, της υστερικής, του πανεπιστημίου, του αναλυτή- πρωτοεμφανίζονται, εξηγούνται και τεκμηριώνονται στο παρόν σεμινάριο. Διατυπωμένοι με απαράμιλλη μαθηματική λιτότητα συνθέτουν ένα μοναδικό εργαλείο πρόσβασης σε ποικίλα κοινωνικά και κλινικά φαινόμενα. Η κριτική στην εγελιανή διαλεκτική κυρίου και δούλου, η αναψηλάφηση της υστερικής προβληματικής, η ανατομία της πανεπιστημιακής χρήσης της επιστήμης είναι μερικά από τα θέματα που απασχολούν εδώ τον Λακάν.
Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, ο Γάλλος ψυχαναλυτής αναλύει την αντίστροφη όψη της σύγχρονης ζωής. Ζούμε στον κόσμο της «αληθόσφαιρας», το σημαίνον κυριαρχεί σε όλο το ανθρώπινο σύμπαν, στο σώμα, στη φύση και στους αιθέρες. Η όσμωση γνώσης και εξουσίας προτείνει στους αμφισβητίες τού σήμερα το πεπρωμένο που τους επιφυλάσσει ο λόγος του πανεπιστημίου προς όφελος του άδηλου κυρίου, του καπιταλιστή. Πρόκειται για μια προφητική και δραματικά επίκαιρη ανάλυση.