Ερωτικό λεξικό της Ελλάδος

Σαράντα χρόνια μετά το Ελληνικό Καλοκαίρι, έχουμε τώρα το Λεξικό, που κατ' αλφαβητική σειρά παρουσιάζει, σε σύντομα περιεκτικά κείμενα, τις «αγάπες» του Λακαριέρ για τη χώρα μας...
Και αρχή κάνοντας από το «άλφα», πέφτουμε στον Αακάθιστο ύμνο... Και ακολουθεί, πάντα με το «άλφα», η «αχειροποίητος» (εικόνα), το «άδυτο», οι «Ακρίτες», η πλατωνική αγάπη, ο Αλέξανδρος (με αποσπάσματα από τη «Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου», η Αλεξάνδρεια, ο Άρης Αλεξάνδρου.
Εδώ, για τον αναγνώστη γίνεται το πρώτο «τιλτ». Ξαφνικά μπαίνει στην εποχή του Εμφυλίου, στη χούντα των συνταγματαρχών, στον Αλεξάνδρου εξόριστο στο Παρίσι, όπου γράφει και δημοσιεύει στα γαλλικά το Κιβώτιο.
Αλλά μιας και ξεπεραστεί το πρώτο αυτό ξάφνιασμα, και ξαναμπεί μετά τον Αλέξανδρο στο λήμμα Αμοργός, όπου έξυπνα ο Λακαριέρ παντρεύει τον μύθο του νησιού με το πρώτο δικό του εκεί ταξίδι, το 1979, για να περάσει έπειτα στην Αμοργό του Νίκου Γκάτσου, ο αναγνώστης αρχίζει να εξοικειώνεται με το μπρος πίσω του συγγραφέα και αρχίζει να πείθεται, όσο προχωρεί στην ανάγνωση, πως οδός άνω και κάτω μία εστί, ότι παρελθόν και παρόν στην Ελλάδα είναι ομοούσια και αδιαίρετα, και ότι τρεις χιλιάδες χρόνια που μιλιέται στον ίδιο τόπο η ίδια γλώσσα, δίνει δικαίωμα στην διαχρονία.
Κι αυτό είναι το μεγάλο επίτευγμα του Λεξικού. Στο δύσπιστο ξένο, που αναρωτιέται συχνά τι σχέση έχει η αρχαία με τη νέα Ελλάδα, στις άδικες περιγραφές των περιηγητών του 19ου αιώνα που τόνιζαν αυτό το χάσμα, ο Λακαριέρ έρχεται να δώσει τη δική ερμηνεία, αφού αποδεικνύει, με τον πιο έξυπνο τρόπο, πως τέτοιο χάσμα δεν υπήρξε ποτέ.

Απόσπασμα από το άρθρο Λεξικό Αγάπης του Β. Βασιλικού (ΤΑ ΝΕΑ 17-04-2001)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μερικές φορές τις μεγαλύτερες ικανοποιήσεις μάς τις δίνουν οι όρκοι που παραβιάζονται. Ο Ζακ Λακαριέρ είχε ορκιστεί στους θεούς του Ολύμπου ότι δεν θα έγραφε πια τίποτε άλλο για την Ελλάδα. Δεν κράτησε τον όρκο του, ευτυχώς. Το αποτέλεσμα της παραβίασης είναι το Ερωτικό λεξικό της Ελλάδας, που εκδόθηκε πέρυσι στη Γαλλία (από τον οίκο Plon) και κυκλοφόρησε αυτές τις ημέρες σε καλή ελληνική μετάφραση (των Χάρη Παπαδόπουλου και Ιωάννας Χατζηνικολή) από τις εκδόσεις Χατζηνικολή. Βέβαια ορισμένα από τα λήμματα αυτού του λεξικού είναι παλαιότερα (δημοσιευμένα ως άρθρα σε εφημερίδες ή περιοδικά) ή και ανέκδοτα, γραμμένα δηλαδή προτού ο συγγραφέας τους αποφασίσει να αποτοξινωθεί από την ελληνική εμπειρία του. Αλλά φαίνεται ότι η εξάρτησή του από την εμπειρία αυτή ήταν τέτοια ώστε ο Λακαριέρ να «ξαναπέσει» στη συγγραφή κειμένων για τη χώρα η οποία σφράγισε τη συγγραφική του περιπέτεια.



Αναξαγόρας και κυπαρίσσι



Το λεξικό του Λακαριέρ είναι ένα ιδιότυπο βιβλίο που συνεχίζει την παράδοση της γαλλικής ανορθόδοξης «λεξικογραφίας», ως επιφανή δείγματα της οποίας μπορούμε να αναφέρουμε το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου και το Λεξικό των κοινών τόπων του Φλομπέρ. Αλλά είναι ιδιότυπο και μέσα στο ανορθόδοξο πεδίο στο οποίο ανήκει, διότι θυμίζει αρκετά την απροσδόκητη ταξινόμηση των ζώων σε «μια κάποια κινέζικη εγκυκλοπαίδεια», την οποία περιέγραψε σε ένα κείμενό του ο Μπόρχες, το οποίο κατέστησε διάσημο με τον «Πρόλογό» του στο Οι λέξεις και τα πράγματα ο Φουκό. Ετσι δίπλα στα λήμματα «Αναξαγόρας» και «κυπαρίσσι» διαβάζουμε τα λήμματα «Γνώθι σαυτόν» και «γλυκό του κουταλιού», δίπλα στα λήμματα «εξώκοιτος» και «δελφίνια» βλέπουμε τα λήμματα «Μπραζιγιά Ρομπέρ» και «Καγκελόπορτα» (το μυθιστόρημα του Ανδρέα Φραγκιά). Ορισμένα λήμματα είναι στην πραγματικότητα υπολήμματα: ο Ρίτσος, π.χ., περιέχεται με τρεις εγγραφές, τις «Ρίτσος Γιάννης» (στο Ρω), «Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα» (στο Πι) και «Ρωμιοσύνη» (πάλι στο Ρω). Με λίγα λόγια, το Ερωτικό λεξικό της Ελλάδας χαίρει μιας δημιουργικής αυθαιρεσίας, γιατί δεν περιέχει μόνο λήμματα που αναφέρονται αποκλειστικά στον ελληνικό χώρο και χρόνο αλλά και έννοιες και πράγματα εντελώς ετεροειδή.



Μια θαυμαστική έκθεση



Εκείνο που ενώνει όλο αυτό το ετερόκλητο υλικό (και που καθιστά το λεξικό του Λακαριέρ το ακριβώς αντίθετο από ένα εγκυκλοπαιδικό και διδακτικό πόνημα) είναι η βίωσή του μέσα από την ελληνική εμπειρία του Λακαριέρ. Μια εμπειρία που εκτείνεται στο χρονικό διάστημα 50 χρόνων, τα ουσιωδέστερα σημεία της οποίας ο συγγραφέας θέλησε να μοιραστεί με τους γάλλους αναγνώστες, πρώτα, και με τους έλληνες αναγνώστες σήμερα, για τους οποίους έχει γράψει έναν ειδικό πρόλογο στην παρούσα έκδοση, που παρουσιάζει κάποιες διαφορές από τη γαλλική έκδοση (έχει αφαιρεθεί ένα μεγάλο μέρος των μεταφρασμένων στα γαλλικά ελληνικών ποιητικών και πεζογραφικών κειμένων, και έχουν προστεθεί λήμματα για ορισμένα πρόσωπα, που δεν υπάρχουν στη γαλλική έκδοση). Ο επιθετικός προσδιορισμός («Ερωτικό») του τίτλου του λεξικού δηλώνει τη φυσιογνωμία του έργου. Πρόκειται για ένα έργο προσωπικό, αλλά όχι ιδιωτικό, βασισμένο στις ατομικές επιλογές - καλύτερα, αγάπες - του συγγραφέα, δηλαδή για μια θαυμαστική έκθεση υποκειμενικών προτιμήσεων - ένας Κανόνας περιεκτικός πολλών εξαιρέτων πραγμάτων, για να θυμηθούμε το ανάλογου πάθους ποιητικό πόνημα του Καισάριου Δαπόντε.



Σε ποιο λογοτεχνικό είδος αυτό το έργο τελικά ανήκει; Η κατάταξή του είναι δύσκολη. Μια πρώτη ταξινόμησή του θα ήταν στο είδος της λεξικογραφίας, βέβαια στις παρυφές του είδους, όπου θα περιελάμβανε κανείς τα λεξικά τα ανορθόδοξα, όπως αυτά που αναφέραμε. Αλλά το λεξικό του Λακαριέρ συγκεντρώνει και, ως έναν βαθμό, συγχωνεύει στοιχεία από τέσσερα ακόμη λογοτεχνικά είδη, που με το αμάλγαμά τους του δίνουν ένα μεταμοντέρνο χρώμα. Περιέχει, πρώτα απ' όλα, το στοιχείο της αυτοβιογραφίας, που εκφράζεται όχι μόνο με την ερωτική, όπως τη χαρακτηρίζει ο συγγραφέας, επιλογή των θεμάτων του αλλά και με την ίδια την αυτοβιογράφησή του μέσα από αυτά (θα πρέπει να είναι ένα από τα ελάχιστα λεξικά όπου ο συγγραφέας τους μιλάει σε πρώτο ενικό πρόσωπο). Επειτα είναι το στοιχείο της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Ενας ικανός αριθμός λημμάτων θα μπορούσαν να είναι σελίδες κειμένων ταξιδιωτικών εντυπώσεων, και μάλιστα από τα καλύτερα δείγματα του είδους. Ο Λακαριέρ είναι βέβαια ξένος, αλλά, από ένα χρονικό σημείο και μετά, όχι και τόσο ξένος, λόγω της μακράς ελληνικής «θητείας» του. Αυτό τον κάνει αφενός να είναι εξοικειωμένος με τον ελληνικό κόσμο και αφετέρου να μπορεί να τον δει από κάποια απόσταση, γεγονός που του επιτρέπει να δει πράγματα που ένα ελληνικό μάτι αδυνατεί να διακρίνει. Ενα τρίτο στοιχείο που βρίσκουμε στο λεξικό είναι εκείνο της λογοτεχνικής κριτικής. Ενας αξιοσημείωτος αριθμός λημμάτων του είναι κείμενα για σύγχρονους έλληνες συγγραφείς και για λογοτεχνικά έργα (Ν. Καζαντζάκης, Γ. Σεφέρης, Ν. Γκάτσος, Α. Αλεξάνδρου, Β. Βασιλικός κ.ά. Αξιον Εστί, «Ζ», Δεκαοχτώ κείμενα κ.ά.) με αξιόλογες κριτικές παρατηρήσεις που είναι συμβολή στη μελέτη του θέματος.

Το Ερωτικό λεξικό περιέχει και ένα τέταρτο ειδολογικό στοιχείο, εκείνο που συνθέτουν τα παλαιότερα κείμενα του βιβλίου. Είναι τα κείμενα που έγραψε ο Λακαριέρ στις δεκαετίες του '60 και του '70 για πρόσωπα και καταστάσεις κυρίως της εποχής της δικτατορίας. Τα λήμματα αυτά, παρ' ότι θα μπορούσαν να δώσουν σήμερα μια εντύπωση επανάληψης, «συνιστούσαν», όπως σημειώνει στον ελληνικό «Πρόλογό» του ο συγγραφέας, «μια μαρτυρία, και - για πολλούς γάλλους αναγνώστες - ήταν η αποκάλυψη μιας κουλτούρας που τους ήταν απολύτως άγνωστη και ως και απόκρυφη». Οσο και αν τα κείμενα αυτά θα μπορούσαν στις μέρες μας να θεωρηθούν ξεπερασμένα, θα πρέπει κατά βάθος να γεννούν στους παλαιότερους την αναπόληση μιας εποχής που, σε σύγκριση με τη δική μας, δεν διακρινόταν για έλλειψη ηρωικότητας και στους νεότερους μια επιθυμία για ένα κοινωνικό ήθος και μια ηθικότητα που δυστυχώς σπανίζουν σήμερα.

Αν και αρκετά από τα 127 λήμματά του είναι γραμμένα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και με διαφορετικές αφορμές, το Ερωτικό λεξικό της Ελλάδας παρουσιάζει μια ευχάριστη ποιοτική ομοιογένεια. Τα λήμματα που θα μπορούσαν να λείπουν είναι ελάχιστα (π.χ. το λήμμα «Αξιον Εστί», που μιλάει για το ποίημα του Ελύτη, και το λήμμα «αμυγδαλωτά»), άλλα λήμματα θα μπορούσαν να είναι συντομότερα (π.χ. το λήμμα «Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μαρία») ή ευστοχότερα (π.χ. το «Οι κυνηγοί», το αναφερόμενο στην ταινία του Θ. Αγγελόπουλου). Τα περισσότερα, εκτός από τις πληροφορίες, τις λεπτές και διεισδυτικές παρατηρήσεις και την περιγραφή της θερμής ψυχικής διάθεσης που παρέχουν, προσφέρουν και μια πλούσια αναγνωστική απόλαυση. Ενδεικτικά αναφέρω τα λήμματα «άδυτον», «Αθως (Αγιον Ορος)», «Ακάθιστος (Υμνος)», «δελφίνια», «ρεμπέτικο», «Κύπρος», «λυγαριά», «Τσαρούχης Γιάννης». Εντυπωσιάζει στον Λακαριέρ ο τρόπος που χειρίζεται την επαφή της κλασικής του παιδείας με τα αρχαία ερείπια και, γενικότερα, με τα κατάλοιπα του αρχαίου ελληνικού παρελθόντος, αλλά και ο βαθμός της επικοινωνίας του με τη νεοελληνική ψυχοσύνθεση, κυρίως το βάθος της επικοινωνίας του με τα αισθήματα και τις αισθήσεις της χριστιανικής μας Ορθοδοξίας.

Το λεξικό του Λακαριέρ είναι από εκείνα τα βιβλία που μπορούν να αναμοχλεύσουν έντονα την εθνική μας αμφιθυμικότητα. Διαβάζοντάς το νιώθουμε υπερηφάνεια που γεννηθήκαμε σε αυτή τη χώρα. Οι ίδιοι όμως, αν το βιβλίο ήταν γραμμένο από Ελληνα, θα επικρίναμε - το πιθανότερο - τον συγγραφέα του, εσφαλμένα, με τον ψόγο του εθνικιστή. Ισως μπορούμε να βγούμε από αυτή την αντιφατικότητα αν εκτός από Ελληνες αισθανόμαστε, όπως ο Λακαριέρ, και ως φιλέλληνες: βλέποντας τον εαυτό μας, όσο αυτό είναι εφικτό, από μια απόσταση ασφαλείας από τον εθνοκεντρισμό, από τη σκοπιά μιας σοβαρότερης αυτογνωσίας, που θα ήταν ικανή να μας προστατεύσει τόσο από τις σαδιστικές ελληνοκεντρικές εξάρσεις όσο και από την υπέρμετρη αυτοκριτική του ελληνοκεντρισμού, ο οποίος σε κάποιες περιπτώσεις (στον χώρο που αυτοπροσδιορίζεται ως προοδευτικός) αποκτά διαστάσεις μαζοχιστικές.



Δόντια

Ενα παράδοξο λήμμα


Τι γυρεύουν τα δόντια μέσα σ' ένα Ερωτικό λεξικό της Ελλάδας; Είναι διαφορετικά τα ελληνικά δόντια απ' όλα τ' άλλα δόντια του κόσμου; Σίγουρα όχι. Αν τα αναφέρω εδώ είναι επειδή, την εποχή που μελετούσα στο λύκειο μεταφράζοντας Ιλιάδα, είχα προσέξει μια περίεργη έκφραση που είχε το νόημα της επισήμανσης, σε κάποιον, ότι το παρατραβάει μακριά με τα λόγια; «Δυστυχισμένε! Τι λέξη είναι αυτή που ξέφυγε από το "έρκος" των οδόντων σου;»

Το έρκος, ο φράκτης, ο περίβολος των δοντιών! Φανταζόμουν αμέσως την αγέλη ή το κοπάδι των λέξεων, φωνητικά και βουερά πρόβατα να σπρώχνονται πίσω από το παραπέτασμα των δοντιών για να περνάνε με το σταγονόμετρο ή μάλλον με το λεξόμετρο! Παράξενη - και εικαστική - σύλληψη της γλώσσας που υπονοεί πως οι λέξεις δεν έχουν αληθινή ουσία και δύναμη παρά από τη στιγμή που προφέρονται ανοιχτά. Και ότι, συνεπώς, λέξεις που απλώς σκεπτόμαστε μα ποτέ δεν προφέρουμε δεν έχουν ιδία υπόσταση και δεν δύνανται να λαμβάνονται υπ' όψιν. Είναι σαν μια άμορφη σκέψη, μια φιμωμένη επιθυμία, ένα κοπάδι μαντρωμένο πέρα από τον αχανή ορίζοντα της γλώσσας που διαλαλείται. Η ύβρις, η πιθανή προσβολή, το σφάλμα ή το ανόμημα αρχίζουν μετά τον φραγμό των δοντιών, πέρα από το μαντρί του ουρανίσκου! Οι Ελληνες - αναφέρομαι στους αρχαίους Ελληνες και ιδιαίτερα στους Ελληνες των ομηρικών χρόνων - δεν απέδιδαν λοιπόν καμιά σημασία στην ενδόμυχη σκέψη του ομιλούντος υποκειμένου, όποιας φύσης και αν ήταν αυτή, από τη στιγμή που παρέμενε σε κατάσταση βουβής σκέψης. (...)



Κίρκη Κεφαλέα (λέκτωρ Συγκριτικής Φιλολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 09-06-2002