Γυναικών παιδεία

«Σε όλες τις κοινωνίες, οι γυναίκες είναι σκλάβες. Κι εκεί όπου υπάρχουν σκλάβοι, παιδεία δεν μπορεί να υπάρξει. Επομένως, η γυναίκα που ζει σε μια κοινωνία δεν επιδέχεται μόρφωση». Η θέση του Choderlos de Laclos (1741-1803) στο ζήτημα της παιδείας των γυναικών είναι ξεκάθαρη: μονάχα μια επανάσταση, προερχόμενη από τις ίδιες τις γυναίκες, μπορεί να αλλάξει την κατάστασή τους.
Θαυμαστής του Rousseau, ο συγγραφέας των Επικίνδυνων σχέσεων ασχολήθηκε με το ζήτημα της παιδείας των γυναικών από το 1783 έως το τέλος της ζωής του. Υπέρμαχος της ισότητας των δύο φύλων, τάσσεται υπέρ μιας «γυναίκας της φύσης», που θα είναι «ον ελεύθερο και ισχυρό».

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Λακλό (1741-1803), στρατιωτικός καριέρας στο σώμα του πυροβολικού, όπου υπηρέτησε επί εικοσαετία, αναμίχθηκε ενεργά και στον πολιτικό βίο κατά την ταραχώδη περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης και των αμέσως επόμενων χρόνων, γεγονός που κόστισε την αναστάτωση του προσωπικού και επαγγελματικού του βίου. Γνώρισε εκ του σύνεγγυς τη δίωξη, τη δυσμένεια και την κάθειρξη, έως ότου επανήλθε πανηγυρικά στον μάχιμο στρατό με τον βαθμό του στρατηγού στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της ζωής του. Το όνομά του συνδέθηκε άρρηκτα με ένα μέγα λογοτεχνικό σκάνδαλο, τη δημοσίευση του περίφημου επιστολικού και ελευθέριου μυθιστορήματος Επικίνδυνες σχέσεις (1782). Το κείμενο αυτό επισκίασε κάθε άλλη προγενέστερη προσφορά του Λακλό στα γαλλικά γράμματα και εκτιμήθηκε ότι αποθεώνει τον αμοραλισμό και τη μακιαβελική πρακτική της μηχανορραφίας. Ο ίδιος όμως πίστευε ακράδαντα ότι επιτέλεσε έργο μοραλίστα και ότι έδειξε καλά πως το πρόβλημα της αγωγής των γυναικών βρίσκεται στην καρδιά του συγκεκριμένου έργου a contrario, απεικονίζοντας ακριβώς πώς η έλλειψη αγωγής ή μια ατελής αυτοδιδαχή μπορεί να οδηγήσει τις γυναίκες στον όλεθρο και στην κοινωνική καταδίκη. Εν πάση περιπτώσει, ο Λακλό θεώρησε ότι ο βαθύτερα ηθικός χαρακτήρας του βιβλίου του είχε παρερμηνευτεί και έπρεπε να αποτινάξει από πάνω του το στίγμα του σκανδαλογράφου, επιχειρώντας να αναπτύξει τη δυναμική και θετική όψη του προβλήματος της γυναικείας αγωγής.

Την αφορμή αυτής της «αποκατάστασης» του ονόματός του, της ηθικής του δικαίωσης, του την παρέχει έναν χρόνο αργότερα (1783) η Ακαδημία του Chalons-sur-Marne που προκηρύσσει διαγωνισμό με θέμα τους τρόπους βελτίωσης της παιδείας των γυναικών. Ο Λακλό δράττεται της ευκαιρίας να απαντήσει εκτενώς σε ένα ερώτημα ζωτικής σημασίας για τον ίδιο και την υστεροφημία του. Διακόπτει το αρχικό του κείμενο μετά την ολοκλήρωση μερικών σελίδων, αλλά συνεχίζει το πόνημά του λίγο αργότερα υπό τη μορφή ενός δοκιμίου, που επίσης έμεινε ανολοκλήρωτο, με τίτλο Περί των γυναικών και της αγωγής τους (Des femmes et de leur education). Τα κείμενα αυτά δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ ενόσω ο Λακλό ήταν εν ζωή, και έτσι δεν υλοποίησαν την πρόθεση του συγγραφέα τους· αλλά και αργότερα, όταν είδαν το φως της δημοσιότητας, δεν ανέτρεψαν και πολύ την καθιερωμένη πλέον εικόνα του «λιμπερτίνου» μυθιστοριογράφου. Ωστόσο, εκ των υστέρων, δεν μπορεί κανείς παρά να αντιμετωπίσει ως κείμενα συμπληρωματικά, αλληλένδετα το ένα με το άλλο, τις Επικίνδυνες σχέσεις και τη Γυναικών παιδεία.



Ανδροκρατούμενη κοινωνία



«Πρέπει να τολμήσω να σας πω ότι δεν υπάρχει καμία μέθοδος για να βελτιώσουμε την παιδεία των γυναικών»: με αυτή την απαισιόδοξη διαπίστωση ξεκινά ο Λακλό την πραγματεία του, βασιζόμενος στο γεγονός ότι η κοινωνία ανδροκρατείται και παραχωρεί στη γυναίκα μόνο τη θέση του σκλάβου, και «όπου υπάρχουν σκλάβοι δεν μπορεί να υπάρξει παιδεία». Μολονότι έχει γεννηθεί ισάξια με τον άνδρα, η γυναίκα κατέληξε σκλάβα του και από τον ζυγό της σκλαβιάς δεν μπορεί να απελευθερωθεί παρά μέσω μιας μεγάλης επανάστασης. Πρέπει να έχουμε κατά νου αυτή την αντίληψη της κοινωνίας ως ανελέητης ανισότητας, ενός κόσμου όπου κυριαρχούν η καταπίεση και η διαφθορά, για να εκτιμήσουμε το ουτοπικό άλμα εκτός κάθε δεσμευτικού πλαισίου που προτείνει η Γυναικών παιδεία. Η «φυσική γυναίκα», όπως μπορούμε να τη φανταστούμε εντελώς αυθόρμητη και ελεύθερη, πέρα από κάθε λογής κοινωνία, πριν ακόμη και από τη διαμεσολάβηση της γλώσσας που κατηγοριοποιεί και διαχωρίζει τα φύλα, προφανέστατα μας παραπέμπει στις ρουσοϊκές πεποιθήσεις. Οι ιδέες του Ρουσό ακούγονται σχεδόν αυτολεξεί σε πολλές από τις σκέψεις του Λακλό. Γνωρίζουμε την απέχθεια του Ρουσό για τις λόγιες δεσποσύνες και κυρίες, μέρος του ευρύτερου μισογυνισμού του: κατά βάθος, τα μέτρα αγωγής που προτείνει για τις γυναίκες επιτείνουν τον βαθμό της δουλείας τους μέσα στο κοινωνικό σύστημα. Για να αντιμετωπίσει τη μειονεξία της στην κοινωνική ιεραρχία, η γυναίκα μαθαίνει να τελειοποιεί τα μόνα όπλα που διαθέτει, την πανουργία, τη δολοπλοκία, το ψεύδος. Ετσι, ο κατ' οίκον περιορισμός, ο κοινωνικός αποκλεισμός επιβάλλεται όχι μόνο στις ανήλικες κορασίδες, αλλά και στις συζύγους που πρέπει να μεριμνούν μόνο για τα της εστίας τους, αποτραβηγμένες από την κοινωνική τύρβη, όπως οι μοναχές στο κελί τους.

Ο Λακλό δεν συμμερίζεται ωστόσο εντελώς αυτές τις ακραίες σωφρονιστικές θέσεις του Ρουσό. Επιλέγει να διαμορφώσει έναν γυναικείο ιδεότυπο που καταφάσκει στην αμεσότητα, στην αισθαντικότητα, στην καλή σχέση με το σώμα και τις ανάγκες του. Προδιαγράφει ένα γυναικείο σώμα άγνωστο ως τότε, πιο ενεργητικό, ανθεκτικό, απελευθερωμένο, που αποπνέει υγεία, ζωτικότητα, ισορροπία, σεξουαλικότητα. Η Γυναικών παιδεία είναι ένας ύμνος για την επιθυμία και την ελεύθερη έκφρασή της, για την ομορφιά της φυσικής ζωής. Αντιπαραθέτει στην εξεζητημένη και ντελικάτη γυναίκα της πόλης, την εύρωστη και ενστικτωδώς ερωτική γυναίκα της φύσης: «Το δέρμα της, μαυρισμένο από τον ήλιο, έχει ένα χρώμα πιο σκούρο αλλά και πιο υγιές. Πράγματι είναι πιο τραχύ. Αν όμως η αίσθηση της αφής είναι λιγότερο ευχάριστη, γίνεται πιο έντονη στα σημεία που αποτελούν το κέντρο και το όργανο του αισθησιασμού, τα οποία έχουν διατηρήσει όλη τους την ευαισθησία. Τα κορμιά τους, τα οποία δέρνει αδιάκοπα ο δυνατός άνεμος, είναι σε γενικές γραμμές πιο σφριγηλά και πιο νεανικά.[...] Κόσμημά της είναι η πλούσια κόμη της, άρωμά της είναι η δροσιά του καθαρού νερού. Αυτή η κατάσταση, τολμάμε να διαβεβαιώσουμε, ευνοεί περισσότερο την απόλαυση».



H συμφιλίωση με το σώμα



Ο Λακλό μεταθέτει στρατηγικά το πρόβλημα της παιδείας των γυναικών σε πρόβλημα της συμφιλίωσής τους με το σώμα τους, στη διεκδίκηση μιας φυσικής ταυτότητας που έως τότε τους ήταν απρόσιτη, στην αποκάλυψη ενός ερωτισμού που έως τότε τον αγνοούσαν. Επιθυμεί να απελευθερώσει μια φιμωμένη σωματική γλώσσα, να αναδείξει ένα πρόσωπο με δέρμα καθαρό, δίχως ψιμύθια, ένα πρόσωπο που δεν είναι προσωπείο, και κινήσεις, χειρονομίες, παράστημα που απορρέουν από μια ήρεμη δύναμη, σίγουρη για τον εαυτό της.

Στο τρίτο και τελευταίο τμήμα της πραγματείας του, ο Λακλό επιστρέφει από το σώμα στο πνεύμα: ασχολείται με την πνευματική τροφή που αρμόζει στις νεαρές γυναίκες, εν όψει της ένταξής τους στον κοινωνικό περίγυρο. Συστήνει βιβλία, συγγραφείς, γνωστικά αντικείμενα, εκμάθηση ξένων γλωσσών, τρόπους δηλαδή που, μετά τη σωματική υγεία, μπορούν να εξασφαλίσουν την πνευματική υγεία με έναν καλό συνδυασμό μνήμης και κρίσης. «Δεν επιτρέπεται πλέον σε μια γυναίκα που επιζητά την εκτίμηση των άλλων να γράφει χωρίς σαφήνεια ή καλλιέπεια». Ο Λακλό τείνει προς την ολοκληρωτική χειραφέτηση της γυναίκας και τη ρήξη με τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής του για να τη βοηθήσει στο έργο της αυτεπίγνωσής της. Μόνον έτσι υπάρχει η πιθανότητα να γίνει η ουτοπία πραγματικότητα, να γίνει εφικτή η επανάσταση που θα αποκαταστήσει την ισότητα των δύο φύλων και θα επιτρέψει την αρμονική συμβίωσή τους μέσα στην κοινωνία. Φεμινιστής προ του γράμματος, ο Λακλό ονειρεύεται μια «φυσική γυναίκα» που θα διαθέτει «την ελευθερία, τη δύναμη, την υγεία, την ομορφιά και τον έρωτα» για να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο.

Μετά τη μετάφραση των Επικίνδυνων σχέσεων από τον Ανδρέα Στάικο (Αγρα, 1988-1989), η μετάφραση της Γυναικών παιδείας ολοκληρώνει το δίπτυχο στοίχημα του Λακλό, την καλή και την ανάποδη όψη του υφάσματος. Η αντικριστή ανάγνωση των δύο κειμένων διευκολύνει πολύ την κατανόηση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας στον 18ο αιώνα, με όλα τα αδιέξοδα, τις προσδοκίες ή τις φαντασιώσεις της.



Λίζυ Τσιριμώκου (καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-2004