Στη γροθιά του Σούπερμαν

Ο υπεράνθρωπος στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας έχει πλέον χίλια πρόσωπα: είναι ασφαλώς ο γνωστός Σούπερμαν με τη στολή στα χρώματα της αστερόεσσας. Είναι, όμως, επίσης ο μαυροντυμένος Μπάτμαν, ο ημίγυμνος Ράμπο, ο άψογος Τζέιμς Μπόντ, ο Ταρζάν, ο Ηρακλής και εκατοντάδες άλλοι, που τους διαβάζουμε στα κόμιξ ή στην παραλογοτεχνία και τους βλέπουμε σε κινούμενα σχέδια, σε τηλεοπτικες σειρές ή στον κινηματογράφο.
Περιέργως, το θέμα δεν αντιμετωπίστηκε ποτέ ολοκληρωμένα στις δεκαετίες της ανάπτυξής του. Οι κάποιες κριτικές μελέτες που έχουν κατά καιρούς γραφτεί, κρίνουν κυρίως το περιεχόμενο αυτών των έργων μόνο από ηθική σκοπιά και μάλιστα, ορισμένες φορές, με διάθεση κολακείας απέναντι στην «κοινή γνώνη». Επίσης, δεν υπάρχει ούτε μια έρευνα που να δείχνει το είδος ή το μέγεθος της επίδρασης που αυτά τα έργα ασκούν στο κοινό τους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι είναι ο υπεράνθρωπος για τον κοινό πολίτη; Καμία σχέση με τον υπεράνθρωπο του Νίτσε. Ακόμη και αυτόν τον «άσχετο» εν προκειμένω, διόλου τυχαία, τον έκαναν σημαία τους οι ναζιστές. Επειδή λίγοι γνωρίζουν τα σύμβολα και τις έννοιες του Νίτσε - παρεμπιπτόντως τα αναλύει ο Ζήσης Σαρίκας στο τελευταίο βιβλίο του Το όραμα του υπερανθρώπου (εκδόσεις Νησίδες) - καλό είναι να ασχοληθούμε με τον πιο ορατό, τον πιο απειλητικό υπεράνθρωπο, ο οποίος μεταλλάσσεται από εποχή σε εποχή και κυκλοφορεί πλέον στις κινηματογραφικές οθόνες, στις τηλεοράσεις, στα video-games και στα παιδικά παιχνίδια. Κύριο και μοναδικό χαρακτηριστικό του είναι ότι σαρώνει, εκτός από δισεκατομμύρια κόσμο, συνάμα κάθε ανθρώπινο δικαίωμα. Και μόνο σαν ύπαρξη ακυρώνει νόμους και ηθικές αξίες, ενώ αγνοεί παντελώς την ευστροφία του μυαλού, όπως αποδεικνύει περίτρανα ο Αστέριος Λάμπρου στη διδακτορική διατριβή του που έγινε βιβλίο. Ποτέ δεν θα χαρακτηριζόταν σούπερμαν ένας Σέρλοκ Χολμς. Ο δημοφιλής ή διαβόητος υπεράνθρωπος - ανάλογα, αν είναι καλός ή κακός - δεν έχει ιστορία, πατρίδα, παρελθόν - παρόν - μέλλον, γεννιέται σε όλες τις εποχές, επεμβαίνει σε κατά κανόνα τρισάθλιες κοινωνίες, ζει κάπου όπου δεν μπορεί να φτάσει το μάτι του κοινού πολίτη, είναι παράνομος ακόμη και όταν είναι νόμιμος.



Ο Σούπερμαν της διπλανής πόρτας



Την ταυτότητα και την αισθητική του «λαϊκού» υπερανθρώπου διασαφηνίζει ο συγγραφέας ξεκινώντας από τους μύθους και τις παραδόσεις των λαών για να καταλήξει στον Σούπερμαν της διπλανής πόρτας. Το μοντέλο είναι το ίδιο από την εποχή του Ηρακλή, με θορυβώδεις προσαρμογές στην τεχνολογία των μηχανών θανάτου, των ρομπότ, των όπλων μαζικής καταστροφής, των φυλακών «υψίστης ασφαλείας», των στρατιωτικών οχημάτων που δεν ντεραπάρουν ποτέ και άλλων τερατωδών παρομοίων. Ησσονος σημασίας σημερινή αλλαγή, που δεν σκοτίζει καθόλου έναν Σούπερμαν, έναν Ράμπο, έναν Κόναν, είναι ότι το κοινωνικό πλαίσιο μπορεί πια να είναι η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Ο εκ προοιμίου ηλίθιος υπεράνθρωπος συμπεριφέρεται πάντα όπως στην εποχή των σπηλαίων.

Οι Σούπερμαν έχουν διασκορπιστεί σε άπειρες κατηγορίες - έργα τεράτων, καράτε, τρόμου, φανταστικά τύπου «Χ-Files», πολεμικά, αστυνομικά, γκανγκστερικά, κατασκοπευτικά, κωμικά, παιδικά, γουέστερν -, με αποτέλεσμα να θολώνουν τη γενική εικόνα. Δεν φτάνει που είναι εκτός κοινωνίας, καταφέρνουν κιόλας να περνούν στο «σκοτάδι της κοινωνικής έρευνας». Ο ερευνητής εννοεί να τους ξετρυπώσει από κάθε γωνιά, αφού εκτιμά ότι το θέμα δεν αντιμετωπίστηκε ποτέ ολοκληρωμένα. Το πρώτο συμπέρασμα της συνολικής θεώρησης είναι ότι τελικά οποιοσδήποτε θέλει να στήσει έργο με ήρωα έναν υπεράνθρωπο εγκλωβίζεται στα ίδια στεγανά από όπου και αν προσεγγίσει το ζήτημα. Οι συγγραφείς των έργων υπερανθρώπων «προτιμούν να "ξεχνούν" εκείνη την πλευρά της πραγματικότητας [σ.σ.: ότι τα MME συνδέονται με δαιδαλώδη οικονομικά συμφέροντα, ότι στις ΗΠΑ αποτελούν θυγατρικές του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος κτλ.] και να προσποιούνται (και πάλι επιλεκτικά) πως γράφουν παραμύθια». Τα «παραμύθια», που σπάνε ταμεία στους κινηματογράφους, αναλύονται στο βιβλίο ως δομή, περιεχόμενο και επιδημικό φαινόμενο στην κοινωνία, στην πολιτική, στον αθλητισμό, στη διαφήμιση, στην καθομιλουμένη γλώσσα. Καθώς τα συμπεράσματα και οι διατυπώσεις προκύπτουν από αποτίμηση πληθώρας έργων, το βιβλίο μοιάζει με σταυρόλεξο που συμπληρώνεται βήμα βήμα.



Οψεις του ίδιου Θεού



Ο Κόναν ο Κατακτητής σκοτώνοντας τρεις εχθρούς αναφωνεί: «Είναι πραγματικά αναζωογονητικό!». Και πιο κάτω, όταν σφάζει δεκάδες, συλλογίζεται: «Πόσο χαίρομαι όταν βλέπω τα πάντα γύρω μου βαμμένα κόκκινα. Ο χρόνος μοιάζει να σταματάει, στο μυαλό μου επικρατεί απόλυτη σιγή...». Στην ταινία «Ο Τιμωρός» «ένας "κακός" μαφιόζος που έχει δολοφονήσει όλη την οικογένεια ενός υπερανθρώπου, του Τιμωρού, αθωώνεται. Καθώς βγαίνει από τη δίκη, τον περιμένουν οι δημοσιογράφοι: Ρεπόρτερ: - Πώς νιώθετε που αθωωθήκατε; Μαφιόζος: - Νιώθω υπέροχα. Απλώς υπέροχα! Ρεπ.: - Τι λέτε για την κυβερνητική προσφυγή στο Ανώτατο Δικαστήριο; Μαφιόζος (γελώντας): - A, άφησέ τους να προσφύγουν εκατό φορές. Εγώ θα κερδίσω και πάλι! Στην Αμερική ζούμε! H Δικαιοσύνη θα λάμψει!». Εδώ το φιλοθέαμον κοινό ξεκαρδίζεται στα γέλια.

Και μόνο η φράση «Come on... make my day!» («Ελα... φτιάξε με»), που λέει ο υπεράνθρωπος κάθε φορά που σκοπεύει να θερίσει τον αντίπαλο - φράση που πέρασε κιόλας στην καθομιλουμένη -, δείχνει το ηθικό ανάστημα ενός τέτοιου ήρωα. Κάθε κλισέ στη συμπεριφορά του Σούπερμαν δίνει στον Αστέριο Λάμπρου λαβή για να αναπτύξει ένα κεφάλαιο στη διαπραγμάτευση του θέματός του - εν προκειμένω το έγκλημα ως αυτοδικία. Φυσικά ο τρόμος δεν μπορεί να συμπλέει με το αίσθημα ελευθερίας ή με το δημοκρατικό πολίτευμα αλλά, όπως παρακολουθούμε στο ξεμασκάρεμα που κάνει ο συγγραφέας, όλα αυτά συγκαλύπτονται θαυμάσια από αισθήματα εκδικητικότητας απο τα οποία δικαιολογημένα διαπνέεται ο εκάστοτε ήρωας. Τελικά, «το έγκλημα προβάλλει ως απάντηση στο έγκλημα, ο φόνος ως κοινωνική λύση. Καλό και κακό είναι τα δύο πρόσωπα του ίδιου Θεού».

H ανάλυση προελαύνει αβίαστα στην πολιτική επικαιρότητα της εποχής μας, όπου τα έργα των καλών και των κακών δυσφημούν κατά βούληση λαούς, θεσμούς, σύμβολα, κρατικές οργανώσεις. Με δυο λόγια, οι αμερικανοί κυνηγοί των βαρόνων ναρκωτικών πολύ καλά κάνουν και επεμβαίνουν στη Λατινική Αμερική, οι πάσης φύσεως εκδικητές πολύ καλά κάνουν και διαπράττουν μαζικές δολοφονίες, και μάλιστα τόσο «αξιοθαύμαστα» τέλειες. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των κακών είναι δεδομένα: «Οι Αραβες εμφανίζονται ισχνοί, βρώμικοι και αμόρφωτοι, οι Κινέζοι και οι Κορεάτες ως μάζα κουρελήδων, οι Σοβιετικοί κτηνώδεις στην εμφάνιση και τους τρόπους...». Συνειδητές και σκόπιμες συνταγές στα σενάρια φανερώνουν ότι «οι Σούπερμαν ασκούν εξωτερική πολιτική».

Μπορούμε άραγε να ησυχάσουμε επειδή ο Σούπερμαν είναι πλάσμα της φαντασίας; Ενα είναι βέβαιο μετά και την ανάλυση του Αστέριου Λάμπρου: Ενας νοήμων αντίπαλος είναι ο μόνος που μπορεί να νικήσει τον υπεράνθρωπο, γιατί σίγουρα θα τον βρει απροετοίμαστο.



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-09-2003