Η εξέγερση των ελίτ και η προδοσία της δημοκρατίας

Στο βιβλίο του μιλά για την "ιδεολογία των ευκαιριών και της κοινωνικής ανόδου" στις Η.Π.Α., για την εκπαίδευση, για τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, για τη φυλετική πολιτική σε μια πολυφυλετική κοινωνία, για τη χαμένη τέχνη της συζήτησης, για τον ακαδημαϊκό ψευτοριζοσπαστισμό, για τη θρησκεία της κουλτούρας και για το ψυχικό κενό της εκκοσμικευμένης κοινωνίας μας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Κρίστοφερ Λας (1932-1994) ανήκει σε μια ομάδα στοχαστών της Αμερικανικής Νέας Αριστεράς, η οποία με όπλο της την κριτική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης και τις νεοφροϊδικές κοινωνιοψυχολογικές μελέτες, επιχείρησε να περιγράψει, με κριτικό τρόπο, τη σύγχρονη αμερικανική πραγματικότητα. Αυτή η στοχαστική Αμερικανική Αριστερά αποτέλεσε στη δεκαετία του '60 το σημαιοφόρο του αγώνα κατά του καταναλωτισμού, της ιδεολογίας των ευκαιριών και της αξιοκρατίας. Ο Κρίστοφερ Λας από το '70 και ύστερα άσκησε δριμύτατη κριτική στην ενσωμάτωση της Αριστεράς και των κοινωνικών κινημάτων στην κουλτούρα του ναρκισσισμού, της μετανεωτερικότητας και του πολυπολιτισμού. Από την άλλη όμως, όπως θα διαπιστώσουν και οι αναγνώστες αυτού του βιβλίου, δεν θα αποφύγει τους σκοπέλους του αντιδραστικού κοινοτισμού, τις δεσμεύσεις έναντι στην ηθικοποίηση της πολιτικής ζωής, ακόμη και τις εξαρτήσεις από μια εξωεκκλησιαστική μεν, αλλά θρησκευτική θεμελίωση δε, ορισμένων πτυχών του κοινωνικού γίγνεσθαι.



Η κοινοτοπία της αξιοκρατίας



Το ερώτημα που διαπερνά εγκάρσια το βιβλίο είναι το αν έχει μέλλον η δημοκρατία μέσα σ' ένα περιβάλλον όξυνσης των αντιθέσεων και των προβλημάτων διαβίωσης της μεσαίας τάξης και των χαμηλόμισθων κοινωνικών στρωμάτων. Ο Κρίστοφερ Λας θεωρεί πως η δημοκρατία απειλείται από τις ελίτ και όχι από το μαζάνθρωπο, όπως υποστήριζε ο Ορτέγκα Υ Γκασέτ στη δεκαετία του '30, στο περίφημο έργο του «Η εξέγερση των μαζών». Αν για τον Γκασέτ η κρίση της δυτικής κουλτούρας οφειλόταν στην πολιτική κυριαρχία των μαζών, για τον Λας αυτοί που πρώτοι έχουν απεμπολήσει τις δυτικές αξίες είναι οι ελίτ, συμπεριλαμβανόμενων και των διανοουμένων της πολυπολιτισμικής και μετανεωτερικής Αριστεράς. Ο συγγραφέας διαπιστώνει πως στη σύγχρονη Αμερική οι προνομιούχες τάξεις απομακρύνονται επικίνδυνα από τον ευρύτερο περίγυρό τους. Οι νέες ελίτ, που περιλαμβάνουν όχι μόνο τους μάνατζερ των μεγάλων εταιρειών, αλλά και όλα τα επαγγέλματα που χειραγωγούν τις πληροφορίες, δεν έχουν πλέον καμία χωροταξική ενότητα με όσους έχουν μόνιμη κατοικία. Η μόνιμη κατοικία συνδέεται με την έλλειψη κινητικότητας και την απουσία ευκαιριών. Η επιτυχία συνδέεται με την κοινωνική κινητικότητα και το νομαδικό τρόπο ζωής. Η μετανάστευση δεν αφορά μόνο τους εξαθλιωμένους του Τρίτου Κόσμου, αλλά και τις αεικίνητες και άνευ εθνικότητας κοσμοπολίτικες ελίτ.

Ο επαγγελματισμός και η εξειδίκευση είναι ένας από τους θεούς αυτών των ελίτ, η διάκριση γνώμης για τις μάζες και επιστημονικής γνώσης για τις ελίτ είναι το φρούριο περιχαράκωσής τους και η έννοια της αξιοκρατίας, ο πολιορκητικός κριός τους. Η κριτική της θεωρίας της αξιοκρατίας, όπως αυτή αναπτύσσεται από τον Λας, αποτελεί έναν ξεχωριστής ομορφιάς πίνακα στο μουσείο κριτικής των κοινοτοπιών. Η θεωρία της αξιοκρατίας φαίνεται να υποστηρίζει τις ευκαιρίες που έχουν τα άτομα με ταλέντο, αλλά ξεχνάει πως καμία ατομική άνοδος δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη γενική διάδοση της κουλτούρας, της γνώσης και της δυνατότητας γνώμης. Η θεωρία της αξιοκρατίας των «καλύτερων και εξυπνότερων», που τόσο απήχηση έχει και σε κύκλους της Αριστεράς, αντικαθιστά την αριστοκρατία της καταγωγής με την αριστοκρατία του ταλέντου. Αυτή η ομάδα των «άξιων και έξυπνων» δεν νιώθει καμία υποχρέωση προς το ανθρώπινο είδος. Ο συγγραφέας στη θεωρία της αξιοκρατίας βλέπει μια παρωδία της δημοκρατίας, όπου οι εξυπνότεροι και οι καλύτεροι είναι παροδικοί και μεμονωμένοι άνθρωποι.

Θα λέγαμε, προσυπογράφοντας την κριτική του Λας ειδικά για την «αριστερή» υποστήριξη της αξιοκρατίας, πως εδώ έχουμε μια μεταφορά στο κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο της νεοφιλελεύθερης ατομικής επιδίωξης, όπως αυτή ξεδιπλώνεται στο οικονομικό επίπεδο. Η θεωρία της αξιοκρατίας, όπως και ο νεοφιλελευθερισμός, ταυτίζει την ατομική άνοδο με το κοινωνικό όφελος. Αυτές οι θεωρίες είτε αδιαφορούν για τις κοινωνικές συνέπειες από την εφαρμογή των προτάσεών τους είτε θεωρούν αυτόματες τις θετικές για το σύνολο συνέπειες. Οι αριστεροί «αξιοκράτες» συγχέουν την ανάγκη που έχει ο κάθε άνθρωπος να καταλαμβάνει θέσεις που ανταποκρίνονται στις ικανότητες και ανάγκες του με την ανάγκη, ανεξαρτήτως ταλέντου και γνώσεων, να έχει μια θέση.



Το αμερικανικό όνειρο και το μέλλον της δημοκρατίας



Στο βεληνεκές του κοινωνικού προβληματισμού τού συγγραφέα εμπίπτει και η αμερικανικής καταγωγής θεωρία της κοινωνικής κινητικότητας. Ο Λας θεωρεί ότι είναι λάθος να υποστηρίζει κανείς πως η ιδέα της ατομικής ανόδου και ανέλιξης αποτελεί ένα μόνιμο χαρακτηριστικό του αμερικανικού ονείρου. Ο συγγραφέας απορρίπτει την κοινή αντίληψη που πιστεύει πως συστατικό στοιχείο της αμερικανικής ιδεολογίας ήταν ο μύθος του αυτοδημιούργητου και διαρκώς κινούμενου ανοδικά εργαζόμενου, ο οποίος βίωνε την όποια αποτυχία του ως ηθική τιμωρία. Αυτή η ιδεολογία αποτελεί μια κατασκευή που ξεκινά από τα τέλη του 19ου αιώνα.

Η έννοια της κοινωνικής κινητικότητας αποτελεί μια «εκπτωχευμένη» εκδοχή του αμερικανικού ονείρου. Στις απαρχές αυτού του ονείρου ο Λας διακρίνει, όχι την πίστη στη δυνατότητα ανόδου στην κοινωνική κλίμακα, αλλά την πίστη στην απουσία κάθε κοινωνικής κλίμακας, η οποία θα διαφοροποιούσε τους κοινούς ανθρώπους από τους ευπατρίδες. Σίγουρα όμως μια εύλογη απορία που θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς, είναι πως η απόρριψη του διαχωρισμού σε κοινούς και ευπατρίδες δεν ακυρώνει το διαχωρισμό σε επιτυχημένους και αποτυχημένους, σε εξασφαλισμένους και κοινωνικά αποκλεισμένους. Πάντως καλό θα ήταν να κρατήσει κανείς την παρατήρηση του συγγραφέα πως ο πνευματικός και όχι ο υλικός πλούτος διαφοροποιούσε τους Αμερικανούς εργάτες από τους Ευρωπαίους, για να τη συγκρίνει με τη σημερινή κατάσταση. Πάντως, σύμφωνα με τον αριστερό Αμερικανό στοχαστή, προς τα τέλη του 19ου αιώνα η αμερικανική κοινωνία συνειδητοποίησε πως σε τελική ανάλυση η ιεραρχική δομή της δεν επέτρεπε την ευημερία όλων. Αυτό είχε ως συνέπεια την επικράτηση της ιδεολογίας της ατομικής ευκαιρίας και της προσωπικής ανέλιξης.

Η κριτική του Λας στην εμφανώς αντιδραστική ιδεολογία της αξιοκρατίας, που σήμερα τρώγεται αμάσητη από τα ΜΜΕ και τους εκπροσώπους της πολιτικής και της επιστήμης, από τις ελίτ δηλαδή, μας διδάσκει πως δημοκρατική είναι αυτή η κοινωνία που ανάμεσα στην εξύψωση του γενικού επιπέδου δεξιότητας και ενεργητικότητας και στην προώθηση της στρατολόγησης των ελίτ επιλέγει την πρώτη λύση. Η εξίσωση της ευκαιρίας, ακόμη και της λογικής των περιβόητων ευρωπαϊκών «καλών παραδειγμάτων», με την προσπέλαση σε «θέσεις υψηλής υπόληψης» δεν έχει σχέση με τη δημοκρατία.

Ο Αμερικανός στοχαστής, αφού αναλύσει το φαινόμενο της κυριαρχίας των ελίτ, συνεχίζει με την περιγραφή της ιδεολογικής και πολιτικής αφασίας που συνεπάγονται οι παραπάνω εξελίξεις. Διαπιστώνει πως στην Αμερική, αντί για δημοκρατικές διαδικασίες, κυριαρχούν ο κυνισμός, η πολιτική και πνευματική απάθεια, η υποτίμηση και απαξίωση του δημόσιου συμφερόντος και των δημόσιων θεσμών, για χάρη ενός αυτιστικού και ναρκισσιστικού ιδιωτικού χώρου και συμπεριφοράς. Τα πολιτικά κόμματα δεν αντιπροσωπεύουν πια τις γνώμες και τα συμφέροντα των κοινών ανθρώπων, αλλά τις συγκρούσεις και τις αντιπαλότητες των επιμέρους ελίτ. Αυτή η δημοκρατία, που απολυτοποιεί τους θεσμούς και περιφρονεί τους ανθρώπινους χαρακτήρες, δεν αξίζει να επιβιώσει. Αυτή η δημοκρατία λέει ανεκτικότητα και καταλαβαίνει αδιαφορία, γράφει πολιτιστικός πλουραλισμός και διαβάζει εστετισμός. Η μόνη δημοκρατία για την οποία αξίζει να αγωνιζόμαστε είναι αυτή που στο όνομα των πολιτιστικών, φυλετικών και θρησκευτικών διαφορών δεν αποκλείει τις κοινές ηθικές δεσμεύσεις, τους κοινούς γνώμονες και αρχές. Η δημοκρατία «πρέπει να κριθεί από την επιτυχία της να παράγει καλύτερα αγαθά, καλύτερα έργα τέχνης και μάθησης, καλύτερους χαρακτήρες». (σελ 68)

Οσο γοητευτικός είναι ο συγγραφέας στην κριτική της σύγχρονης αμερικανικής κοινωνίας τόσο απογοητευτικός είναι όταν αναζητεί τη δημοκρατία, κυρίως στον ποπουλισμό και εν μέρει στον κοινοτισμό. Οταν η λύση στις πολιτικές απογοητεύσεις είναι η αντικατάσταση της ιδεολογίας της συμπόνιας (ορθώς) από την ιδεολογία του λαϊκίστικου αμοιβαίου σεβασμού και των απαιτήσεων που απορρέουν απ' αυτόν (λάθος), τότε η ηθικοποίηση της πολιτικής φαντάζει πιο μεγάλος εχθρός της δημοκρατίας από την αδιαφορία. Ο δρόμος προς τη δημοκρατία των αυτόνομων πολιτών γίνεται ακόμα πιο μακρύς, όταν τη φθορά των πολιτικών θεσμών καλούνται να καλύψουν οι συσσωματώσεις των περίφημων τρίτων τόπων (καφενεία, μπαρ, στέκια, ινστιτούτα, μικροπαντοπωλεία και γειτονιές). Τα αδιέξοδα γίνονται ακόμη μεγαλύτερα όταν η κριτική (ορθώς) της κουλτούρας που δικαιολογεί τα πάντα, ακόμη και το έγκλημα, εκτρέπεται στην αναζήτηση λύσεων στις ιδεολογίες της ενοχής (λάθος) και κατά συνέπεια της αμαρτίας ως βασικού στηρίγματος της ηγεμονίας της θρησκευτικής περιχαράκωσης και της οικογενειακής απομόνωσης.

Αυτό το έργο του Λας, παρά τις συντηρητικές ψηφίδες που το συνθέτουν, δεν παύει να είναι πολύτιμο εργαλείο για όσους δεν συγκινούνται από τις κοινοτοπίες σύγχρονων μιντιακών «ριζοσπαστών» διανοουμένων του επιφανειακού και μετανεωτερικού αντικαπιταλισμού και αντιιμπεριαλισμού.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/09/2006