Η κουλτούρα του ναρκισσισμού

Το βιβλίο αυτό, όταν πρωτοκυκλοφόρησε, έκανε πάταγο: είχε συλλάβει πράγματι το ουσιώδες χαρακτηριστικό της αμερικανικής ζωής της δεκαετίας του 1970. Ο Λας περιγράφει την υποδοχή και την επίδραση του βιβλίου του σε έναν επίλογο που έγραψε το 1990 και περιλαμβάνεται η παρούσα έκδοση.



"Ο Λας χτυπά ίσια στην καρδιά της κουλτούρας μας. Συλλαμβάνει εκπληκτικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής. Θαρραλέο, σημαντικό βιβλίο"

Michael Rogin, University of California, Berkeley

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο αυτό, που μεταφράζεται στα ελληνικά μία εικοσιπενταετία περίπου μετά την πρώτη του αμερικανική έκδοση, μπορεί να θεωρηθεί το σπουδαιότερο μνημείο αυτοκριτικής του κινήματος της δεκαετίας του '60 στις ΗΠΑ, προπαντός όμως είναι μια πυκνή και διεισδυτική κοινωνιοψυχολογική μελέτη, του είδους με το οποίο μόνο η Σχολή της Φραγκφούρτης είχε μπορέσει να εργαστεί παραγωγικά στο παρελθόν, γραμμένη από έναν κορυφαίο Αμερικανό κοινωνιολόγο που το όνομά του έχει κατά πολλούς τρόπους συνδεθεί με τις ριζοσπαστικές θεωρητικές αναζητήσεις εκείνης της δεκαετίας. Εχουμε μιλήσει και άλλοτε για τη βαθιά επιρροή που άφησε η Σχολή της Φραγκφούρτης στο έδαφος των ΗΠΑ τα χρόνια της αμερικανικής της εξορίας, και είχαμε πάλι την ευκαιρία να αναφερθούμε στους κληρονόμους της σκέψης της σ' αυτή τη χώρα όταν παρουσιάζαμε, από αυτές εδώ τις σελίδες, το τελευταίο βιβλίο του Russel Jacoby, Το τέλος της ουτοπίας. Ο Cristopher Lash ανήκει στην ίδια ομάδα στοχαστών οι οποίοι, έχοντας αφομοιώσει κριτικά το έργο των Adorno, Horkheimer και Marcuse, δημιούργησαν έναν γνήσια αμερικανικό κλάδο της Κριτικής Θεωρίας, που τροφοδότησε απεριόριστα τα κινήματα και τις πρακτικές οι οποίες εκείνα τα χρόνια συνδέθηκαν με το όνομα της Νέας Αριστεράς.

Γραμμένη στα τέλη της δεκαετίας του '70, όταν το κίνημα της αμφισβήτησης είχε πλέον σαρωθεί από τις υπόστροφες κοινωνικές εξελίξεις και οι κυριότεροι πρωταγωνιστές του είχαν με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο αφομοιωθεί στη νέα πραγματικότητα, η Κουλτούρα του ναρκισσισμού είναι μια προσπάθεια να αναλυθεί στις βαθύτερες δομικές συνιστώσες της αυτή ακριβώς η νέα κοινωνιοπολιτισμική πραγματικότητα -συμπεριλαμβάνοντας στο σχέδιό της μια τολμηρή κριτική των ίδιων των ριζοσπαστικών μορφών, οι οποίες δεν μπόρεσαν εντέλει να υπερβούν την κυρίαρχη κουλτούρα και μετατράπηκαν σταδιακά σε στηρίγματά της: «Το βιβλίο αυτό περιγράφει έναν τρόπο ζωής που πεθαίνει -την κουλτούρα του ανταγωνιστικού ατομικισμού, που στην παρακμή της έχει οδηγήσει τη λογική του ατομικισμού στο άκρο του πολέμου όλων εναντίον όλων, στην ατομική επιδίωξη της ευτυχίας, στο αδιέξοδο της ναρκισσιστικής ενασχόλησης του καθενός με τον εαυτό του. Οι στρατηγικές ναρκισσιστικής επιβίωσης παρουσιάζονται τώρα ως απελευθέρωση από τις καταπιεστικές συνθήκες του παρελθόντος και προκαλούν έτσι μία «πολιτιστική επανάσταση» που αναπαράγει τα χειρότερα χαρακτηριστικά του καταρρέοντος πολιτισμού, τον οποίο ισχυρίζεται ότι επικρίνει... Η εκλαΐκευση των ψυχιατρικών τρόπων σκέψης, η εξάπλωση του κινήματος «νέας συνείδησης», το όνειρο της φήμης και η εναγώνια αίσθηση αποτυχίας, που όλα δίνουν επιπρόσθετη επιτακτικότητα στην αναζήτηση πνευματικών πανακειών, συμμερίζονται την έντονη ενασχόληση με τον εαυτό. Αυτή η απορρόφηση στον εαυτό ορίζει το ηθικό κλίμα της σύγχρονης κοινωνίας» (σ. 36-7).

Η ανάλυση του Cristopher Lash θα φτάσει βαθιά, επιδιώκοντας να περιγράψει μια νέα ψυχολογική διαμόρφωση που συνδέεται δομικά με τις μορφές κοινωνίας στον όψιμο καπιταλισμό -κυριολεκτικά, έναν νέο ανθρωπολογικό τύπο. Θα τον σκιαγραφήσει ακριβέστερα με αυτά τα λόγια: «Οι άνθρωποι σήμερα παραπονούνται για την ανικανότητα να νιώσουν. Καλλιεργούν πιο ζωηρές εμπειρίες, επιδιώκουν να ζωντανέψουν με κεντρίσματα τη νωθρή σάρκα, επιχειρούν να ξαναζωντανέψουν βαριεστημένες ορέξεις... Οι άνθρωποι του εικοστού αιώνα έχουν εγείρει τόσο πολλά ψυχολογικά εμπόδια εναντίον των ισχυρών συγκινήσεων και έχουν επενδύσει αυτές τις άμυνες με τόσο πολλή ενεργητικότητα που προήλθε από την απαγορευμένη ενόρμηση, ώστε αδυνατούν πια να θυμηθούν πώς είναι να σε κατακλύζει ο πόθος. Μάλλον τείνουν να αναλώνονται από την οργή, που απορρέει από άμυνες εναντίον του πόθου και γεννά με τη σειρά της καινούργιες άμυνες εναντίον της οργής. Οντας εξωτερικά πράοι, υποτακτικοί και κοινωνικοί, κοχλάζουν από εσωτερικό θυμό για τον οποίο μια πυκνή, πυκνοκατοικημένη, γραφειοκρατική κοινωνία μπορεί να επινοήσει λιγοστές νόμιμες εξόδους». Και θα προχωρήσει σε μια ψυχολογική εξήγηση με ακόμη πιο ειδικούς όρους: «Η παρακμή της θερμοσθετημένης εξουσίας σε μια δήθεν επιτρεπτική κοινωνία δεν οδηγεί, ωστόσο, στην "υποχώρηση του υπερεγώ" στα άτομα. Απεναντίας, ενθαρρύνει την ανάπτυξη ενός τραχιού, τιμωρητικού υπερεγώ που, αφού δεν υπάρχουν εξουσιαστικές κοινωνικές απαγορεύσεις, αντλεί την περισσότερη ψυχική του ενέργεια από τις καταστροφικές, επιθετικές ενορμήσεις που ενυπάρχουν στο αυτό [id]... Καθώς οι μορφές αυθεντίας στη σύγχρονη κοινωνία χάνουν την αξιοπιστία τους, το υπερεγώ στα άτομα αντλεί ολοένα περισσότερο από τις πρωταρχικές φαντασιώσεις του παιδιού απέναντι στους γονείς του -φαντασιώσεις φορτισμένες με σαδιστική οργή- και λιγότερο από εσωτερικευμένα ιδεώδη εγώ που σχηματίστηκαν από τη μεταγενέστερη εμπειρία με αγαπημένα και αξιοσέβαστα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς» (σ. 24).

Βλέπει αμέσως κανείς εδώ σε ποιον βαθμό ο Cristopher Lash χρησιμοποιεί έννοιες από τη φροϊδική ψυχανάλυση και πώς προτίθεται να τις αξιοποιήσει στο πλαίσιο μιας κοινωνικής ανάλυσης, ενώ ταυτόχρονα δίνει ένα κοινωνιολογικό πλαίσιο στη διαπίστωση που είναι διάχυτη στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία μετά το 1950, ότι η μορφή των ψυχοπαθολογιών έχει αλλάξει και, στη θέση του παλαιού νευρωτικού ασθενούς, οι περιπτώσεις που φτάνουν συνηθέστερα στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι είναι πλέον διαταραχές του εγώ και οριακές παθολογίες. Στη στρατηγική του αυτή ακολουθεί εμφανώς την πρόταση που εισηγήθηκε ο Adorno για την επιστημολογική διαπλοκή κοινωνιολογίας και ψυχολογίας, και βεβαίως τις αναλύσεις της πρώιμης Σχολής της Φραγκφούρτης σχετικά με αυτό που τότε αποκαλούσαν «κοινωνικό χαρακτήρα». Η έννοια του ναρκισσισισμού που εμφανίζεται εδώ είναι βεβαίως η έννοια που επεξεργάστηκε ο Φρόιντ, και ο Cristopher Lash θα ασκήσει δριμύτατη κριτική σ' εκείνους οι οποίοι στερούν τον όρο από το ειδικό, κλινικό του περιεχόμενο για να τον κάνουν μια γενική ηθική κατηγορία, συνώνυμη με τη «φιλαυτία», τον «εγωισμό», τη «ματαιοδοξία» κ.ο.κ. Συνέχεια της διαλεκτικής οπτικής του Adorno πρέπει να θεωρηθεί και η επίμονη υπόδειξή του ότι, όσο χάνουμε την αυστηρή ψυχολογική σημασία τέτοιων εννοιών τόσο λιγότερο είναι αυτές κατάλληλες για χρήση στην κοινωνιολογική ανάλυση. Εν πάση περιπτώσει, με τα εννοιολογικά εργαλεία που σκιαγραφήσαμε παραπάνω, θα περάσει από το μικροσκόπιο της ανάλυσής του το σύνολο της αμερικανικής ζωής. Το ζήτημα που τον απασχολεί κεντρικά είναι, όπως ήδη φάνηκε, η διάλυση των «κλασικών» προτύπων πατρικής αυθεντίας σε συσχετισμό με τις νέες μορφές κοινωνικής εξουσίας και τον αδιαμεσολάβητα ωμό χαρακτήρα τους, που δεν επιτρέπουν πλέον τη διαμόρφωση ενός πάγιου και ολοκληρωμένου εγώ ή χαρακτήρα -το φαινόμενο που ονομάζει «πατερναλισμός χωρίς πατέρα». Γύρω απ' αυτό εν συνεχεία θα πλέξει μια ολόκληρη σειρά επιμέρους αναλύσεων: σχετικά με την υποβάθμιση του παραδοσιακού προτεσταντικού εργασιακού ήθους υπέρ μιας αντίληψης της άκοπης επιτυχίας, τη θεατρικότητα της πολιτικής και το θεαματικό χαρακτήρα της καθημερινότητας, την υπαγωγή του αθλητισμού στη βιομηχανία της διασκέδασης και στο ήθος του ανταγωνισμού και της επικράτησης, τις νέες εκπαιδευτικές δομές όπου η έμφαση μετατίθεται από την ιστορικά αφομοιωμένη γνώση στο μηχανικό χειρισμό μεγάλης ποσότητας πληροφοριών, στην αναμόρφωση της εργασιακής μονάδας έτσι ώστε να εκπληρώνει λειτουργίες της καταρρέουσας οικογένειας με όλες τις χειραγωγικές συνέπειες του νέου της ρόλου, την αδυναμία για στέρεες συναισθηματικές επενδύσεις που μεταμορφώνει τη σφαίρα των ερωτικών σχέσεων σε πεδίο ενός ανελέητου πολέμου, τη λατρεία της νεότητας και τον ανομολόγητο τρόμο των γηρατειών και του θανάτου.

Η διαρκής επικαιρότητα των εκτιμήσεων του Cristopher Lash είναι νομίζω προφανής, το ίδιο και η καταλληλότητά τους για την ανάλυση κοινωνιών άλλων από τη βορειοαμερικανική των ΗΠΑ, που είχε βεβαίως το προνόμιο να γίνει ο προπομπός εξελίξεων τις οποίες θ' ακολουθούσαν με διαφορετικούς ρυθμούς όλες οι αναπτυγμένες, μεταβιομηχανικές κοινωνίες του καιρού μας. Θα ήθελα μόνο να κλείσω με λίγες μεταφραστικές παρατηρήσεις. Η εμφάνιση πολλών και καλών μεταφράσεων του Φρόιντ στα ελληνικά μας επιτρέπει σήμερα πλέον να συμφωνήσουμε στην απόδοση μιας θεμελιώδους ψυχαναλυτικής ορολογίας. Η κατάλληλη απόδοση του frustration είναι «ματαίωση» και όχι το αδόκιμο «φρούδευση», όπως επίσης, ακόμη και όταν συναντάμε την αγγλική εκδοχή cathexis, δεν λέμε «κάθεξη» αλλά «επένδυση» (και «απο-επένδυση»). Το compulsive στην ψυχαναλυτική του σημασία (όταν μιλάμε για νεύρωση, προσωπικότητα κ.ο.κ.) είναι «ψυχαναγκαστικό» και όχι «καταναγκαστικό»· οι όροι primary/secondary επί διαδικασίας (ακόμη καλύτερα: διεργασίας) ή ναρκισσισμού είναι σωστότερο να αποδίδονται ως «πρωτογενής/δευτερογενής» αντί «πρωτεύων-ουσα/δευτερεύων-ουσα»· ο πολυσημικός όρος mind, που στα αγγλικά περιλαμβάνει όλα όσα υπάγονται στην ψυχική σφαίρα, σε ψυχαναλυτικά συμφραζόμενα είναι καλύτερο να μεταφράζεται ως «ψυχή» αντί «νους» (για παράδειγμα, στη φράση «δομική θεωρία του νου»)· τέλος ο «μεταιχμιακός ασθενής», κεντρική φιγούρα γύρω από την οποία περιστρέφεται όλο αυτό το βιβλίο, είναι ακριβώς ό,τι ονομάζουμε σήμερα «οριακός ασθενής».



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/01/2003