Η ανθρωπολογία της τέχνης

Ο Robert Layton παρουσιάζει μια έγκυρη εισαγωγή στον πλούτο και την ποικιλία των καλλιτεχνικών μορφών σε μη δυτικές κοινωνίες. Ασχολείται με προβλήματα όπως η αισθητική αποτίμηση μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, οι ποικίλες χρήσεις της τέχνης, καθώς και με το θεμελιακό ζήτημα του τι αποτελεί τέχνη, σε κοινωνίες που εκτείνονται από τα παραδοσιακά βασίλεια της δυτικής Αφρικής ως τους Αυστραλούς κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Οι καλλιτεχνικές μορφές που εξετάζονται περιλαμβάνουν τη ζωγραφική σε φλοιό δέντρων, άμμο και βράχο, τη γλυπτική σε ελεφαντόδοντο, οστά και ξύλο, τη μεταλλοτεχνία, τις μάσκες, τη διακόσμηση της οικίας και του σώματος. Η κατανόηση του νοήματος αυτής της τόσο ποικιλόμορφης παραγωγής απαιτεί μια κατανόηση των πολιτισμικών συναφειών της. Συσχετίζει τη δημιουργία ιδιαίτερων καλλιτεχνικών μορφών με τελετουργίες, μύθους και σχέσεις ισχύος. Πραγματεύεται, τέλος, τις οπτικές περί τέχνης που παρουσιάζονται στην τρέχουσα ανθρωπολογική και κοινωνιολογική θεωρία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι είναι η ανθρωπολογία της τέχνης; Οποιαδήποτε απάντηση σε αυτό το μάλλον ασυνήθιστο για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ερώτημα οφείλει να λάβει υπόψη της τον σύγχρονο ορισμό της ίδιας της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Γιατί, βεβαίως, εδώ δεν πρόκειται ούτε για κάποια μεταφορική έκφραση ως προς την τέχνη και τη φυσική ανθρωπολογία ούτε για έναν αμιγώς φιλοσοφικό στοχασμό σε σχέση με την τέχνη ως εκδήλωση του ανθρώπινου όντος. H κοινωνική ανθρωπολογία αποτελεί ακαδημαϊκό κλάδο που μελετά είτε τις μητροπολιτικές υποομάδες και τις παραδοσιακές κοινότητες της Δύσης είτε τις μεγαλύτερης ή μικρότερης κλίμακας μη δυτικές κοινωνίες. Το ανά χείρας βιβλίο του καθηγητή του Τμήματος Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Durham, Robert Layton, ασχολείται με αυτή τη δεύτερη εκδοχή: η ανθρωπολογία της τέχνης γίνεται αντιληπτή ως η μελέτη του πλαισίου δημιουργίας των εικαστικών μορφών στις μη δυτικές κοινωνίες.



Οχήματα μεταφοράς ιδεών



Από το σύνολο των θέσεων του συγγραφέα δύο είναι από τις πλέον χαρακτηριστικές: η κριτική αντιμετώπιση της παραδοσιακής ανθρωπολογικής θεωρίας των δομιστών και η απόρριψη της δυτικής οπτικής για τους μη δυτικούς πολιτισμούς. Το βιβλίο του Layton είναι λοιπόν ιδιαίτερα ενδιαφέρον από την πλευρά της παρουσίασης και της κριτικής ανάλυσης μιας πληθώρας θεωριών της ανθρωπολογίας της τέχνης που διατυπώθηκαν από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τις μέρες μας.

Κατ' αρχήν ο Layton αντιτίθεται στην άποψη ότι η τέχνη των μη εγγράμματων κοινωνιών αποτελεί, όπως πίστευε ο Durkheim, μια οπτικοποιημένη εκδοχή της θρησκείας η οποία με τη σειρά της απηχεί την πραγματικότητα των κοινωνικών σχέσεων μιας πολιτισμικής ομάδας. Για τον Layton τα καλλιτεχνικά αντικείμενα αποτελούν οχήματα για τη μεταφορά ιδεών ή αφορμές φιλοσοφικού αναστοχασμού πάνω στη φύση της πολιτικής εξουσίας. H τέχνη αποκτά έτσι αξία όχι λόγω των εννοιών που εκφράζει αλλά επειδή έχει την επικοινωνιακή δυνατότητα να τις εκφράζει. Εδώ βέβαια μπορεί να εντοπιστεί μια μάλλον μόνιμη ασάφεια που διατρέχει το σύνολο των σελίδων του βιβλίου του Layton ως προς τα κριτήρια βάσει των οποίων ορίζονται έννοιες όπως οι ιδέες, ο πολιτισμός, η επικοινωνία αλλά και η ίδια η τέχνη. Για τον Layton η τέχνη αναπαράγει τελετουργικές λειτουργίες βάσει ενός συστηματικά οργανωμένου τρόπου έκφρασης ο οποίος ωστόσο δεν υπακούει στις δυαδικές ταξινομητικές αντιθέσεις που, για τους δομιστές, ορίζουν την κοινωνική ζωή. Σε αυτό το σημείο ο συγγραφέας απορρίπτει και τα εξελικτικά ερμηνευτικά σχήματα των καλλιτεχνικών μορφών που παραχωρούσαν πρωτεύουσα θέση στη νατουραλιστική αναπαράσταση.



Πολιτιστικές ιδιαιτερότητες



Ωστόσο, παρ' ότι ο Layton εμμένει, μέσα από δεκάδες παραδείγματα, στις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες των κοινωνικών ομάδων, η μελέτη του φαίνεται πως εδράζεται σε μια άρρητη παραδοχή: η τέχνη αλλά και ο φορέας της, ο καλλιτέχνης, θεωρούνται έννοιες με, κατά κάποιον τρόπο, οικουμενικό χαρακτήρα. Παρ' ότι το βιβλίο του ασκεί, ορθώς, διαρκή κριτική στον τρόπο με τον οποίο η Δύση προσλαμβάνει τους μη δυτικούς πολιτισμούς, το δυτικό παραδοσιακό περί τέχνης στερεότυπο φαίνεται πως κατέχει κεντρική θέση στις αναλύσεις του. Και το παράδοξο είναι ότι αυτή η στάση πηγάζει από μια έλλειψη εξοικείωσης με τα ζητήματα που έχει θέσει στον 20ό αιώνα η ίδια η δυτική καλλιτεχνική θεωρία. Αυτή η έλλειψη γίνεται προφανής στις σελίδες στις οποίες ο Layton προσπαθεί να δώσει έναν ορισμό της τέχνης προτείνοντας ως καθολικές ορισμένες μάλλον περιοριστικές παραμέτρους. Για τον συγγραφέα, η τέχνη μπορεί να γίνει αντιληπτή είτε με όρους αισθητικής είτε με όρους επικοινωνίας. Ωστόσο η ίδια η δυτική καλλιτεχνική πράξη έχει καταδείξει τη στενότητα και την ανεπάρκεια παρόμοιων ορισμών. Οταν για παράδειγμα ο Layton θέλει να αποδείξει πως υπάρχει ένα σαφές όριο ανάμεσα στις καλλιτεχνικές και στις μη καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις σημειώνει ότι ίσως θα μπορούσε κανείς να τοποθετήσει ένα χρηστικό αντικείμενο επικοινωνίας (π.χ. ένα οδικό σήμα) σε μια αίθουσα τέχνης, όμως ένα τέτοιο αντικείμενο δεν θα αποκτούσε πάραυτα και καλλιτεχνικές ιδιότητες επειδή δεν έχει σχεδιαστεί παρά μόνο για χρηστικούς λόγους. Εδώ ο Layton παραβλέπει την ίδια την πραγματικότητα: μια τέτοια ενέργεια έχει αποδεδειγμένα προ πολλού αναγνωριστεί ως καλλιτεχνική (αρκεί κανείς να αναλογισθεί τα έργα του George Segal ή του Τάκη) αλλά και μια ολόκληρη τάση της νεότερης και της σύγχρονης τέχνης έχει θεμελιώσει την εικαστική της παραγωγή στην κριτική ενός τέτοιου αυθαίρετου διαχωρισμού.



Απλουστευτικά σχήματα



Οι θεωρίες του Wollheim και του Panofsky που επικαλείται ο Layton, δηλαδή μια νεοκαντιανή ανάλυση του έργου τέχνης και μια εικονολογική θεωρία αποκλειστικά εφαρμόσιμη στην παραστατική τέχνη, απέχουν πολύ από το να εξαντλούν τον δυτικό περί τέχνης λόγο. Με δυο λόγια ο Layton χρησιμοποιεί μάλλον απλουστευτικά σχήματα σε ό,τι αφορά την ανάλυση και την ερμηνεία αυτού καθαυτού του φαινομένου της τέχνης. Τούτο φυσικά δεν σημαίνει ότι το βιβλίο του δεν πλουτίζει τις γνώσεις μας ως προς το σύστημα παραγωγής των εικαστικών έργων των μη δυτικών κοινωνιών. Ο συγγραφέας πραγματεύεται επίσης το ζήτημα του ύφους (εκκινώντας από τις παρατηρήσεις του Gombrich και του Schapiro) ασκώντας κριτική στον ευθύ συσχετισμό που πραγματοποιεί ο Gombrich ανάμεσα στη νοητική και πολιτιστικά καθορισμένη εικόνα του κόσμου και στην εικαστική της αναπαράσταση. Ενας τέτοιος συσχετισμός, σημειώνει ο Layton, ερμηνεύει ανεπαρκώς την ποικιλία του καλλιτεχνικού ύφους που μπορεί κανείς να συναντήσει στο πλαίσιο του ίδιου πολιτισμού. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται και το πιο ενδιαφέρον συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο συγγραφέας: η διχοτομία μεταξύ της πολιτιστικής παράδοσης και της ατομικής καινοτομίας στον χώρο της τέχνης είναι πλαστή - ή τουλάχιστον, θα μπορούσε κανείς να συμπληρώσει, αποκλειστικά «δυτική». Στους μικρής κλίμακας μη δυτικούς πολιτισμούς - ανεξάρτητα από τις τυποποιημένες καλλιτεχνικές συμβάσεις, οι οποίες είναι απαραίτητες για να νοηματοδοτηθούν και να κατανοηθούν συλλογικά οι καλλιτεχνικές μορφές - η ατομική δημιουργικότητα δεν αποτελεί εξαίρεση και ιδιορρυθμία αλλά εδράζεται στον πυρήνα της κοινωνικής ζωής της ομάδας.

Σε ό,τι αφορά την ελληνική έκδοση μπορεί κανείς να μιλήσει για μια ρέουσα μετάφραση (με εξαίρεση τη μάλλον αδόκιμη επανάληψη του πληθυντικού «τα ύφη» και μάλιστα συχνά στη γενική πτώση: «των υφών») ενώ η ορολογία είναι ενοποιημένη και επιμελημένη (μια μικρή αβλεψία στη γραφή του ονόματος του Schapiro είναι αμελητέα σε ένα βιβλίο σχεδόν 400 σελίδων που βρίθει ονομάτων και παραπομπών). Το πρώτο βιβλίο για την ανθρωπολογία της τέχνης που κυκλοφορεί στην Ελλάδα θέτει λοιπόν ένα έγκυρο πλαίσιο συζήτησης σε ένα γνωστικό πεδίο που βρίσκεται στη χώρα μας υπό διαμόρφωση.



Νίκος Δασκαλοθανάσης (διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-10-2003