Ο Λακάν με εικόνες

Ο Ζακ Λακάν έχει καταξιωθεί ως ο σημαντικότερος ίσως θεωρητικός της ψυχανάλυσης μετά τον Φρόιντ, αν και η αναγνώρισή του καθυστέρησε εξαιτίας της σύνθετης δομής της σκέψης του. Στο Ο Λακάν με εικόνες, ο Ντάριαν Λίντερ, γνωστός λακανικός ψυχαναλυτής και συγγραφέας, παρουσιάζει με σαφήνεια τις κυριότερες παραμέτρους της λακανικής θεωρίας. Ξεκινώντας από την πρώιμη ανάλυση του Λακάν για την παράνοια, εξετάζει συστηματικά όλες σχεδόν τις μεταγενέστερες καινοτομίες που αυτός εισήγαγε: την εισαγωγή της δομικής γλωσσολογίας στο φροιδισμό και τις νεωτεριστικές ιδέες του για τη βρεφική "φάση του καθρέφτη", τη συγκρότηση της ταυτότητας και τη δυναμική του ψυχισμού. Ξεκαθαρίζει επίσης πως, αν και το έργο του Λακάν θεωρείται γενικά ότι ενισχύει την μεταμοντέρνα στροφή στη λογοτεχνία, την τέχνη, τη φιλοσοφία και τον φεμινισμό, οι θεωρίες του δεν είναι απλές διανοητικές κατασκευές της μόδας, αλλά έχουν τις ρίζες τους βαθιά στην κλινική πρακτική της ψυχανάλυσης. Για όλους όσους ενδιαφέρονται για τις ιδέες του Λακάν αλλά αποθαρρύνονται από το οπωσδήποτε περίπλοκο ύφος των γραπτών του και από την πενία της ελληνικής βιβλιογραφίας, το διαυγές κείμενο του Ντάριαν Λίντερ σε συνδυασμό με την εικονογράφηση της Τζούντυ Γκρόουβς αποτελεί την ιδανική εισαγωγή.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Όλα όσα θέλετε να μάθετε για τον Λακάν και δεν τολμάτε να ρωτήσετε». Η παράφραση του τίτλου της ταινίας του Γούντι Αλεν αναφερόμενης στο σεξ θα μπορούσε άνετα να είναι ο υπότιτλος του βιβλίου των Dorian Leader και Judy Groves. Γιατί ο ίδιος μύθος με το σεξ τυλίγει το έργο του μεγάλου ψυχαναλυτή και κάποτε η ομολογία της άγνοιάς του την ίδια κρυφή ταπείνωση προκαλεί. Όποιος θέλει να θεωρείται καλλιεργημένος σήμερα πρέπει να είναι σε θέση να κάνει τουλάχιστον μία αναφορά στη φάση του καθρέφτη, στην οργάνωση του ασυνείδητου σαν γλώσσας ή στον θρυλούμενο αντιφεμινισμό του γάλλου αναλυτή. Όχι ότι δεν κυκλοφορούν στον αέρα οι λακανικές ιδέες. Ισα ίσα κυκλοφορούν τόσο όσο χρειάζεται για να επιτείνουν τη σύγχυση. Αν όμως ευσυνείδητα και έντιμα θελήσει κάποιος να σκύψει στα λακανικά κείμενα ώστε από πρώτο χέρι να έχει τις πληροφορίες του, θα σκοντάψει σε ένα είδος ερμητισμού που αποθαρρύνει. «Δεν καταλαβαίνω τον Λακάν» είχα πει κάποτε σε κάποιον ψυχίατρο. «Πολύ καλά κάνετε» μου είχε απαντήσει, εξηγώντας μου ότι ο Λακάν είναι μόνο για ειδικούς.
Έμεινα με την αίσθηση ότι μου είχαν κλείσει μια πόρτα στο πρόσωπο. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε κάνει ακριβώς το αντίθετο. Η ερώτηση όμως στην οποία πρέπει να απαντήσει κανείς προτού αγοράσει αυτό το βιβλίο είναι αν ο Λακάν είναι πράγματι μόνο για τους ειδικούς. Η ίδια ερώτηση μπαίνει για τον Φρόιντ και τον Γιουνγκ, αλλά και για τους φιλοσόφους, όπως ο Ντεριντά ή ο Φουκό, κι επειδή η σύγχρονη σκέψη πάει παρέα βάλτε και τους γλωσσολόγους, όπως ο Σοσύρ, και τους εθνολόγους, όπως ο Λεβί-Στρος. «Τα βιβλία μιλούν μεταξύ τους» λέει ο Έκο και οι αποσκευές κάποιου που θέλει να είναι ενημερωμένος στη σύγχρονη σκέψη είναι βαριές. Η άποψη όμως του να αφήνουμε τα ψυχαναλυτικά κείμενα στους ψυχαναλυτές, τα φιλοσοφικά στους φιλοσόφους είναι συζητήσιμη στην εποχή μας, τώρα που πέφτουν τα τείχη της ειδίκευσης και ακόμη και οι πανεπιστημιακές μελέτες γίνονται όλο και περισσότερο διεπιστημονικές.

Έπειτα, αν τραβήξουμε στην άκρη τη λογική του αποκλεισμού των μη ειδικών, τι μένει ως κοινός πυρήνας πνευματικής επικοινωνίας του σκεπτόμενου ανθρώπου; Στο κάτω κάτω η ίδια η καθημερινότητά μας αποδεικνύει ότι είναι θέμα χρόνου η πλήρης οικειοποίηση από όλους ιδεών που ανήκουν στην ψυχανάλυση. Για έναν μέσο Έλληνα της γενιάς του '30 το «κομπλεξικός» δεν ανήκε στο λεξιλόγιό του. Σήμερα ακούγεται και στις λαϊκές αγορές. Αυτό όμως που σίγουρα λείπει είναι βιβλία που δεν είναι φτιαγμένα από ειδικούς για ειδικούς, αυτά υπήρχαν και θα υπάρχουν πολλά, αλλά βιβλία γραμμένα για να επιτρέπουν την επικοινωνία σε ένα ευρύτερο κοινό με «δύσκολους» συγγραφείς. Το τόλμημα ­με όλη τη σημασία της λέξης­ αυτής της σειράς στην οποία ανήκει το βιβλίο που παρουσιάζουμε πάει προς αυτή την κατεύθυνση και μάλιστα ως την άκρη. Υιοθετήθηκε μια τεχνική που πλησιάζει την ευρύτατα λαϊκή τέχνη του κόμικ για να παρουσιάσουν το έργο κάποιων από τους μεγαλύτερους διανοητές του αιώνα μας. Δίπλα στον Ντόναλντ, στον Αστερίξ, στον Λούκι Λουκ προστίθενται νέοι ήρωες, όπως ο Φρόιντ και ο Λακάν. Δεν απομακρυνόμαστε όμως καθόλου από τους στόχους ενός σοβαρού επιστημονικού έργου.

Ο Λακάν με εικόνες είναι μια ασφαλής και σίγουρη πρόσβαση στη λακανική σκέψη. Ο Dorian Leader είναι ψυχαναλυτής, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Λιντς και στο Πανεπιστήμιο Μπρινέλ του Λονδίνου και ανέλαβε τη δυσκολότατη αλλά και γενναιόδωρη δουλειά της εκλαΐκευσης. Χρειάζεται μακρά και επίπονη επαφή με ένα έργο και πολλή δουλειά για να μετατρέψεις ένα δύσκολο κείμενο σε απλό και βατό στον μη ειδικό χωρίς να το απλουστεύσεις. Η Judy Groves εικονογράφησε τα κείμενα και κατάφερε με τη μορφή των κόμικς να συνοψίσει εικόνα και λόγο. Η μετάφραση του Γιάννη Σταυρακάκη, που διδάσκει Σύγχρονη Πολιτική Θεωρία και Ψυχανάλυση στο Πανεπιστήμιο του Έσεξ, απέδωσε με σωστά και διαυγή ελληνικά το βιβλίο.

Στο "Ο Λακάν με εικόνες" έχουμε μια παράλληλη παρουσίαση της βιογραφίας του Λακάν και της διαμόρφωσης και εξέλιξης της ψυχαναλυτικής θεωρίας του. Τα πρώτα χρόνια της συμπόρευσής του με τους υπερρεαλιστές είναι τα χρόνια που καλλιτεχνική δημιουργία και ψυχιατρική είναι σφικτά δεμένες. Ο Σαλβαντόρ Νταλί αναφέρεται στον Λακάν στο πρώτο τεύχος του περίφημου υπερρεαλιστικού περιοδικού «Minotaure». Ο συγγραφέας των υπερρεαλιστικών μανιφέστων ποιητής Αντρέ Μπρετόν θα συναντηθεί το 1921 με τον Φρόιντ. Μην ξεχνάμε και τα δικά μας. Τη σχέση του υπερρεαλιστή Εμπειρίκου με την ανάλυση και τη φροϋδική σκέψη. Οι ποιητές ανακαλύπτουν μαζί με τους ψυχιάτρους τον μαγικό κόσμο του υποσυνείδητου.

Ο Λακάν παράλληλα με τις ψυχαναλυτικές έρευνες διαβάζει μανιωδώς και φιλοσόφους, όπως ο Jaspers, ο Hegel και ο Heideger. Πολύ σύντομα θα παρουσιαστεί η προσωπική συμβολή στην ανάλυση του γάλλου ψυχιάτρου. Θεμελιακή ιδέα της λακανικής σκέψης είναι η θεωρία της φάσης του καθρέφτη. Τη θεωρία αυτή ο Λακάν θα την επεξεργαστεί ως το τέλος της ζωής του. Γεννιόμαστε πρόωρα. Σε απόλυτη εξάρτηση από τη μητέρα και χωρίς καμία δυνατότητα επιβίωσης χωρίς αυτήν. Πώς όμως αποκτούμε γνώση και έλεγχο του κορμιού μας; Ταυτιζόμαστε με το παιδί που είναι απέναντί μας, με την εικόνα μας στον καθρέφτη. Ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα στον πλανήτη που αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη. Τα ζώα ή νομίζουν ότι βλέπουν ένα άλλο ζώο ή αδιαφορούν και φεύγουν. Ο ναρκισσισμός είναι ανθρώπινη κατάσταση. Ποτέ όμως δεν έχουμε πλήρη εικόνα του εαυτού μας. Δεν βλέπουμε το βλέμμα μας, δεν ακούμε τη φωνή μας. Στήνουμε το εγώ μας αιχμαλωτιζόμενοι στην εικόνα ενός άλλου. Η ταυτότητά μας δίνεται μέσα από μια αλλοτρίωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου. Στα «συννεφάκια» μιας από τις εικόνες του βιβλίου ο Λακάν λέει: «Έτσι οδηγήθηκα στη θεωρία ότι η ανθρώπινη γνώση είναι κατ' ουσίαν παρανοϊκή».

Τεράστια σημασία θα έχει στη σκέψη του Λακάν η σχέση του ψυχισμού με τη γλώσσα. Ο Φρόιντ είχε ήδη επισημάνει τον τρόπο με τον οποίο κάποια συμπτώματα μπορεί να είναι «λέξεις παγιδευμένες στο σώμα». Ο Λακάν επιστρέφει στον Φρόιντ επικεντρώνοντας αυτή την επιστροφή με συνεχείς αναφορές στη γλώσσα και στις λειτουργίες της. Θα οδηγηθεί στην ιδέα ότι το ασυνείδητο είναι δομημένο όπως μια γλώσσα. Την ίδια εποχή ο ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss, φίλος του Λακάν, μελετά τις δομές της γλώσσας που δεν είναι συνειδητά αντιληπτές και που οργανώνουν και κυριαρχούν στις διεργασίες μιας κοινωνίας. Ο Λακάν θα συνεχίσει τη μελέτη της σχέσης του ανθρώπου με τη γλώσσα αποκαλύπτοντας και εδώ τον αλλοτριωτικό τους χαρακτήρα. Οι λέξεις δεν μας ανήκουν. Προϋπάρχουν και έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί από άλλους.

Αν σε αυτό το άρθρο περιέπεσα στο παράπτωμα να απλοποιώ τα απλοποιημένα και μάλιστα επιλεκτικά και αποσπασματικά, δεν είναι γιατί πιστεύω ότι μπορεί έτσι να δοθεί μια επαφή με το λακανικό έργο. Θέλησα όμως να δώσω μια ιδέα από την αίσθηση που γεννάει η ανάγνωση του βιβλίου. Ο μη ειδικός που έρχεται σε επαφή με την ψυχαναλυτική σκέψη καταλαβαίνει κάποια πράγματα για τον εαυτό του. Έχει κάποτε την αίσθηση της επιστροφής στις ρίζες μιας βαθιάς, χαμένης στον χρόνο, αλλά πάντα παρούσης θλίψης. Μαθαίνει όμως ότι αυτή είναι η ανθρώπινη μοίρα, μια και «ο τραυματισμός της γέννησης» και το χάσιμο της μητέρας είναι η βάση των ανθρωπίνων συναισθημάτων. Η νεύρωση τελικά είναι η φυσιολογική ανθρώπινη κατάσταση και ο καθένας τη διαχειρίζεται όπως μπορεί. «Πάρε με, πάρε με στην αγκαλιά σου και παρηγόρησέ με που γεννήθηκα» γράφει κάπου ο Ελύτης.

Λίνα Λυχναρά, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-07-1999