Η Γαλλική Επανάσταση

Η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί εδώ και δύο αιώνες βασικό σημείο αναφοράς των σύγχρονων πολιτικών αντιλήψεων που προβάλλουν τις ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας και της προόδου. Η ιστορία της, βαθύτατα εδραιωμένη στη συλλογική συνείδηση του γαλλικού λαού, διεκδικήθηκε από τους άμεσους κληρονόμους της -το σοσιαλισμό και τη φιλελεύθερη δημοκρατία- ως δική τους παράδοση. Τα μεγάλα ρεύματα της ιστοριογραφίας του 1789 αποτύπωσαν τις ιδεολογικές και κοινωνικοπολιτικές αντιπαραθέσεις των καιρών. [...] Για τον Λεφέβρ, η Γαλλική Επανάσταση, που «αποτέλεσε σταθμό στα πεπρωμένα του δυτικού κόσμου» ως «προείκασμα της κοινωνικής δημοκρατίας», ξεκίνησε στο πλαίσιο της πάλης των αριστοκρατών εναντίον της μοναρχίας, ολοκληρώθηκε από τους πληβείους και τελικά έφερε στην εξουσία την αστική τάξη. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Η έκδοση του μνημειώδους έργου του Georges Lefebvre στα ελληνικά καλύπτει σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία για ένα από τα μείζονα γεγονότα της παγκόσμιας Ιστορίας και τις ερμηνείες του. Μετάφραση από την έβδομη γαλλική αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση (1989), το βιβλίο, εκτός από το ογκώδες κείμενο του Γάλλου ιστορικού (702 σελίδες), περιλαμβάνει αναλυτική και χωρισμένη κατά θέματα βιβλιογραφία, -την οποία συνέταξε ο Μορίς Ζαντί και φτάνει έως τις μέρες μας-, ιστορικό γλωσσάρι και χάρτη με την Ευρώπη στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Εβδομήντα, περίπου, χρόνια μετά την έκδοση της η Γαλλική Επανάσταση εξακολουθεί να αποτελεί μια στιβαρή σύνθεση που επιχειρεί να μελετήσει το συγκεκριμένο γεγονός στο πλαίσιο της εποχής του και στο πνεύμα της «συνολικής ιστορίας» των Annales. Η μελέτη του Lefebvre παρακολουθεί με αυστηρή χρονολογική σειρά τα γεγονότα, από τις παραμονές της Επανάστασης και την εγκαθίδρυσή της έως τη ναπολεόντεια εποχή. Στην ανάλυση του Γάλλου ιστορικού οι πολιτικές αλλαγές συνδέονται με τις οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, τα γεγονότα ερμηνεύονται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου κόσμου, όπου οι ιδέες κυκλοφορούν και οι συνειδήσεις μεταβάλλονται. Η επανάσταση μελετάται ως ενιαίο φαινόμενο, με κύριο χαρακτηριστικό την αλλαγή των ιστορικών υποκειμένων που αναλαμβάνουν στη συγκυρία τη διαχείριση της τύχης της. Πιστός σε μια εξελικτική προοδευτική αντίληψη της Ιστορίας, ο Lefebrve αναλύοντας τη γαλλική ιδιαιτερότητα -τη συμμαχία της αστικής τάξης με τα εργατικά και αγροτικά στρώματα εναντίον της αριστοκρατίας- αναδεικνύει τις διαδικασίες μετάβασης και τις συγκρούσεις που αυτό δημιουργούσε προς την εγκαθίδρυση της πολιτικής δημοκρατίας. Ενα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο-σταθμός στη βιβλιογραφία μιας επανάστασης, η οποία πυροδότησε μερικές από τις πιο σημαντικές ιστοριογραφικές συζητήσεις του αιώνα που πέρασε.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/07/2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Tο Μορφωτικό Iδρυμα της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, στον κατάλογο των κλασικών βιβλίων ιστορίας και κοινωνικών επιστημών που έχει εκδώσει, πρόσθεσε πρόσφατα την κλασική μελέτη του Γάλλου καθηγητή Iστορίας George Lefebvre «Η Γαλλική Eπανάσταση» σε μία εξαιρετική μετάφραση του Σ. Μαρκέτου.

Η μελέτη αυτή πρωτοεκδόθηκε το 1930, διάμεση χρονιά της περιόδου του Mεσοπολέμου, όταν μεγάλος αριθμός περιοδικών εκδόσεων ιστορίας, με αιχμή τα «Annales», και βιβλίων, όπως του W. Abel, του E. Labrousse, του M. Bloch, εγκαθιδρύουν την κοινωνική και οικονομική ιστορία ως την κατεξοχήν ιστορική ανάλυση. Είναι η μόνη προσέγγιση της ιστορίας διά της οποίας ανασύρεται από το παρελθόν ο ρόλος των λαϊκών εργαζόμενων μαζών και θεμελιώνεται η δυνητική του πολιτική σημασία στο παρόν και το μέλλον. Θεμέλιο όλου αυτού του ρεύματος, που σήμερα ακόμη τροφοδοτεί τις γενικές κατευθύνσεις της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας, είναι η εν γένει αριστερή πολιτική σκέψη, και ταυτοχρόνως η αυτοτέλεια της ιστορίας ως κοινωνικής επιστήμης.



Iακωβινική σκέψη



Ο G. Lefebvre εγγράφεται στο γαλλικό σοσιαλιστικό κίνημα, και ιδίως στην ιακωβινική του πολιτική σκέψη. Το πολιτικό κίνημα αυτό διακρινόταν από το σύνολο της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, μεταξύ άλλων χάρις στις αναφορές του στη Γαλλική Eπανάσταση και τους Ιακωβίνους, αλλά και στις δικές του ιδιαίτερα πλούσιες ιστορικές αναφορές αγώνων του «εργαζόμενου λαού», όπως των μεταξουργών της Λυών, των οδοφραγμάτων του 1830, της εξέγερσης του 1848, της Κομμούνας του Παρισιού κτλ.

Ο ηγέτης του γαλλικού σοσιαλισμού, ο J. Jaures, συγγραφέας της «Σοσιαλιστικής ιστορίας της γαλλικής επανάστασης», αλλά και δημιουργός της «Επιτροπής οικονομικής ιστορίας της επανάστασης», αλλά και ιακωβινιστές ιστορικοί αυτού του ρεύματος, όπως ο A. Mathiez, έθεσαν ως κέντρο βάρους της ιστορικής ανάλυσής τους, την οικονομία, τις δυνάμεις του λαού ως πηγή κάθε κοινωνικής προόδου, και την πολιτική βούληση της ηγεσίας, εν προκειμένω τους Ιακωβίνους (γενικό αναλυτικό υπόδειγμα το οποίο προσάρμοσε ο Γιάννης Κορδάτος στη μελέτη του «Η Κοινωνική σημασία της ελληνικής επαναστάσεως του 1821»).



Aπρόβλεπτες δυνάμεις



Ο Γάλλος καθηγητής Iστορίας, αν και δημοσίευσε αρκετές μελέτες για τους Ιακωβίνους, τον Ροβεσπιέρο και τον Βοναπάρτη, με τη «Γαλλική Επανάσταση» άλλαξε σημαντικά αυτή την κάπως σχηματική ερμηνεία. Για τον G. Lefebvre οι κοινωνικές δυνάμεις είναι ποικίλες και δεν είναι εσαεί δομημένες σε ένα σύστημα σχέσεων. Και οι κινήσεις της κάθε μιας είναι απρόβλεπτες: δηλαδή η κάθε μία κοινωνική δύναμη δρα με σχετική αυτοτέλεια ενώ το κοινωνικό περιβάλλον διαμορφώνει τα αντικειμενικά δεδομένα. Σε συνθήκες επαναστατικές η κάθε κοινωνική δύναμη διαμορφώνει τους εχθρούς και τους συμμάχους, τους στόχους και τις επιδιώξεις με βάση την προγενέστερη θέση της στην κοινωνία, δηλαδή με βάση το δικό της ιδιαίτερο βιωμένο ή και εγνωσμένο παρελθόν. Και αυτό αποτελεί το πρώτο «κλειδί» στην ανάγνωση του βιβλίου.

Ο Γάλλος ιστορικός επιμένει πολύ στους αγρότες, στους οποίους είχε αφιερώσει τη διδακτορική του διατριβή και άλλες μελέτες, και τοποθετεί αυτήν την πολύμορφη κοινωνική δύναμη στην επαναστατική συγκυρία. Και αυτό είναι η δική του προσφορά και το δεύτερο «κλειδί» για την ανάγνωση της «Γαλλικής Επανάστασης». Η τρίτη τάξη, «η Μπουρζουαζία», στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται ευλόγως στην εμπορική της κυρίως εκδοχή (αργότερα ο F. Braudel την όρισε ως δημιουργό του εμπορικού καπιταλισμού) να κατέχει την οικονομική δύναμη, να ιδιοποιείται τον πλούτο των αποικιοκρατούμενων χωρών, των φυσικών προσώπων περιλαμβανομένων, μέσω του δουλεμπορίου. Ωστόσο, ο G. Lefebvre, σε όλη την έκταση του βιβλίου του ποτέ δεν ξεχνάει ότι οι αστικές τάξεις της Ευρώπης, εκτός από οικονομικές δυνάμεις, υπήρξαν επιπλέον τα κατεξοχήν κοινωνικά στηρίγματα της Αναγέννησης και ιδίως των ρήξεων του Διαφωτισμού με την ιδεολογία του παλαιού καθεστώτος.



Πώς ξεκίνησε



Και ξεκινάει η επιτάχυνση της ιστορίας. Η Γαλλική Eπανάσταση από πολιτική έποψη έχει την αφετηρία της στο 1786 (ο E. Labrousse τοποθετεί τις απώτερες οικονομικές αιτίες που διαμόρφωσαν την επαναστατική συγκυρία να εξελίσσονται επί σχεδόν έναν αιώνα πριν). Ξεκίνησε ως δημοσιονομική κρίση, η οποία αποδόθηκε στις σπατάλες της αυλής και της αριστοκρατικής κοινωνικής της βάσης, και κατέληξε ως σύγκρουση μεταξύ αριστοκρατών και μοναρχίας. Πριν από την οποιαδήποτε λαϊκή εξέγερση, η μοναρχία είχε σχεδόν ηττηθεί πολιτικά από την αριστοκρατία. Ωστόσο, η εξέγερση του παρισινού λαού στις 14 Ιουλίου του 1789, αλλά, και ακολούθως η βαθμιαία κινητοποίηση του αγροτικού κόσμου και των μικρών αστών της επαρχίας εναντίον της αριστοκρατίας και των μοναρχικών, μετέτρεψε μια σύγκρουση που εκδηλώθηκε στην κορυφή του εξουσιαστικού συστήματος σε επανάσταση, στη συνολικότερη πολιτική και κοινωνική επανάσταση στη γνωστή ιστορία των ανθρώπων.

Η αναδιάταξη των αντιθέσεων μεταξύ αυτών των πολυσχιδών και αντιφατικών κοινωνικών δυνάμεων του γαλλικού κοινωνικού σχηματισμού και ο αναπροσανατολισμός τους επετεύχθη χάρη σε ένα μείζον συλλογικό κοινωνικό υποκείμενο, την «Μπουρζουαζία». Οι εκπρόσωποί της, στις 21 Ιουνίου του 1789, απέρριψαν οριστικά τη μοναρχική συνέλευση των τάξεων, αντιτάχθηκαν στις πολιτικές επιδιώξεις των αριστοκρατών και του κλήρου, και συγκρότησαν αυτοτελή πολιτική δύναμη όπως συμβολίζεται με τον Oρκο του σφαιριστηρίου.



H αστική τάξη



Αν ορίζουμε την αστική τάξη ως μείζον υποκείμενο, είναι επειδή ήταν η μόνη κοινωνική δύναμη, η οποία αφενός κατείχε οικονομικά μέσα ισχύος, κοινωνική επιρροή και ικανή μόρφωση, και αφετέρου επειδή ήρθε σε ρήξη με τις κυρίαρχες δυνάμεις του παλαιού καθεστώτος και τις ιδέες τους για τον κόσμο. Ταυτοχρόνως πολλαπλασίαζε τη δύναμή της συμμαχώντας με τις ποικίλες δυνάμεις του λαού, τις οποίες βεβαίως ήθελε να ενσωματώσει στις δικές της προοπτικές για το έθνος, την ελευθερία και τον άνθρωπο. Από τον Oρκο του σφαιριστηρίου και έως την 1η Οκτωβρίου του 1789 ποικίλες λαϊκές εξεγέρσεις κατακερμάτισαν οριστικά το παλαιό καθεστώς. Και η πρώτη Εθνοσυνέλευση ψήφισε το πρώτο στην ιστορία Σύνταγμα του γαλλικού έθνους, τα γνωστά ατομικά και πολιτικά δικαιώματα – πολιτική εφαρμογή των ιδεών του Διαφωτισμού.

Από αυτό το σημείο έως και το τυπικό τέλος της επανάστασης με την άνοδο του Ναπολέοντα, ο G. Lefebvre χωρίς να αφήνει ποτέ από τα μάτια του την Ευρώπη, επικεντρώνεται στις κοινωνικές δυνάμεις και στις συγκρούσεις μεταξύ τους για τον καθορισμό και τον έλεγχο του νέου πολιτικού πεδίου: της πολιτικής εξουσίας και του κοινωνικού περιεχομένου του έθνους. Ο Γάλλος ιστορικός, όπως οι περισσότεροι ιστορικοί του 1789, διαχειρίζεται επιστημονικά τη Γαλλική Eπανάσταση ως αυτό που είναι: ένα ολικό πολιτικό φαινόμενο. Θεωρεί, βεβαίως, δεδομένο ότι το έθνος δεν είναι κάποια αυθύπαρκτη ιστορική οντότητα –όπως υποστήριξαν αφελώς ή και ιδιοτελώς οι δικοί μας εθνοκεντρικοί και εθνικιστές ιστορικοί–, αλλά συνίσταται από τις διαδικασίες δημιουργίας του από πραγματικές δυνάμεις, πραγματικές ιδέες και συστηματικές γνώσεις, πραγματικές συγκρούσεις και επιδιώξεις και αντικειμενικά δεδομένα: ανθρώπινες βουλήσεις κοινωνικά και ενίοτε πολιτικά συντεταγμένες με αυτονομία, εναντίον άλλων που έχουν δημιουργήσει ιστορικά ή επιδιώκουν να δημιουργήσουν πραγματικότητες ανταγωνιστικές και απεχθείς επειδή είναι άδικες, σκοταδιστικές και αδιέξοδες, και αντιστρόφως.

Σε αυτό το πλαίσιο, η περίοδος του Διευθυντηρίου και του Τρόμου –που τόσο προσχηματικά τρόμαξε εκ των υστέρων τους μεταμοντέρνους νεοφιλελεύθερους ιστορικούς του τέλους του 20ού αιώνα– αποτελεί ίσως το ωραιότερο μέρος του βιβλίου και εκφράζει πληρέστερα τη βαθύτατη εμπιστοσύνη του G. Lefebvre στη δημιουργική δύναμη της συλλογικής κοινωνικής βούλησης και στην πολιτική πράξη.



Πέτρος Πιζάνιας (καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας)

Καθημερινή, 27/7/2003