Το παιχνίδι με τον χρόνο

Ο εθνικισμός είναι εκείνη η σύγχρονη ιδεολογία που νομιμοπιεί την πολιτική με πολιτισμικά επιχειρήματα που αντλεί από το παρελθόν. Ωστόσο, η αναδρομή του εθνικισμού στο παρελθόν έχει να κάνει περισσότερο με τον νεοτερικό χαρακτήρα της συγκεκριμένης ιδεολογίας παρά με την ανέκαθεν ισχύ της Εθνικής Ιδέας. Πρόκειται λοιπόν για μια μορφή ιστορικής αναδρομής που είναι πρωτίστως συνδεδεμένη με τη διαδικασία του κοινωνικού εκσυγχρονισμού, με την παρέλευση των παραδοσιακών μορφών κοινωνικής οργάνωσης και αλληλεγγύης.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Με αυτό το βιβλίο ο Παντελής Λέκκας συνεχίζει τη συστηματική και γόνιμη ενασχόλησή του με το φαινόμενο του εθνικισμού στο πλαίσιο της νεωτερικότητας. Αντιμετωπίζοντας την τελευταία ως μια σύνθετη, πολύμορφη και άνιση διαδικασία, ο συγγραφέας αναδεικνύει τη δυναμική της εθνικής ταυτότητας και την ιδιαιτερότητά της σε σχέση με τις άλλες συλλογικές ταυτότητες της νεωτερικότητας. Επισημαίνει, ιδιαίτερα, τη διπλή λειτουργία της, την αφομοίωση και ταυτόχρονα την υπέρβαση των συλλογικοτήτων των προηγούμενων κοινωνικών σχηματισμών. Συνομιλώντας με μια πλουσιότατη βιβλιογραφία, ο Λέκκας επισημαίνει, από τη σκοπιά της ιστορικής κοινωνιολογίας, τον ιδιότυπο τρόπο με τον οποίον ο εθνικισμός παίζει με το παρελθόν, αντλεί επιχειρήματα από μια παράδοση που συνεχώς ανανεώνεται, βάσει των αναγκών του παρόντος. Εξετάζοντας το νομιμοποιητικό ρόλο αυτής της παράδοσης στα νεωτερικά αιτούμενα της εθνικής ιδεολογίας, ο συγγραφέας πραγματεύεται τους όρους με τους οποίους συγκροτούνται τα ιστορικά επιχειρήματά της, κατασκευάζονται ο εθνικός χρόνος και χώρος, οι εθνικοί μύθοι.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001








ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πρόβλημα με την ιδέα περί έθνους έχει ώς τώρα τροφοδοτήσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία, η οποία βαθμιαία εμπλουτίζεται και στην ελληνική γλώσσα. Ωστόσο, το καινούργιο βιβλίο του Παντελή Ε. Λέκκα αποτελεί από κάθε άποψη μία αυτόνομη συνεισφορά στον εν λόγω επίκαιρο προβληματισμό. Και αυτό, όχι μόνο γιατί συνοψίζει με εξαιρετική πληρότητα και σαφήνεια τις διαφορετικές και εναντιούμενες πολλές φορές θέσεις και τον τρόπο που αυτές συγκροτούν την περιοχική βαθμίδα του αντικειμένου τους. Αλλά και γιατί, ταυτόχρονα, ανασύρει στην επιφάνεια τον προνομιακό τρόπο με τον οποίο η εθνική ιδέα αρθρώνεται με το ζήτημα του χρόνου.

Η αυστηρή συσχέτιση του έθνους με τον ιστορικό χρόνο είναι κρίσιμης σημασίας τόσο για να κατανοήσουμε τον τρόπο συγκρότησης του σύγχρονου έθνους, τη δεσπόζουσα νεοτερική κρατικο-εθνική μορφή, όσο και για να ερμηνεύσουμε τις ιδεολογίες που νομιμοποιούνται επ' ονόματί του: τους εθνικισμούς, αλλά και τους αντιεθνικισμούς. Οι διαφοροποιημένοι χρόνοι της Ιστορίας, επισημαίνει ο Π. Λέκκας, είναι εκείνοι που επιβάλλουν στη νεοτερική εποχή τόσο την επινόηση όσο και την πολιτική χρήση της «εθνικής ιδέας». Αυτή η τελευταία δεν υπήρχε ανέκαθεν. Είναι αποτέλεσμα της νεοτερικότητας, της νεοτερικής χρονικότητας (τέλη 18ου αιώνα), εντός της οποίας στέφεται προοδευτικά με επιτυχία η προαγωγή και η ταύτιση μιας πολιτισμικής κοινότητας σε κρατικοεθνική οντότητα.



Εθνικοποίηση του παρόντος



Η εθνικιστική ιδεολογία, στη βάση της οποίας βρίσκονται τα σημερινά κράτη-έθνη, κάνει ακριβώς αυτό το πράγμα: ταυτίζει δύο διαφοροποιημένες μεταξύ τους πραγματικότητες, αφηγούμενη μία ενιαία εξιστόρηση του παρελθόντος ως αδιάσπαστης συνέχειας. Επιθυμώντας και πετυχαίνοντας την εθνικοποίηση του παρόντος, καθιστώντας το «ένα μοντέρνο διαμέρισμα στολισμένο με αντίκες», του κράτους, των μηχανισμών του, της ίδιας της κοινωνίας, εθνικοποιεί το παρελθόν. Ετσι, το παρελθόν, για τον εθνικισμό, οφείλει να υπακούει στις αναγκαιότητες του παρόντος. Η εθνικοποίηση του δεύτερου, δηλαδή η κατάργηση των διαφορετικών ιστορικών χρονικοτήτων που το διατρέχουν, αποτελεί αμετάθετη προϋπόθεση για την εθνικοποίηση των νεοτερικών κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτό, μπορεί «η τωρινή συνείδηση των μελών ενός έθνους [να] προβάλλεται επίσης αναδρομικά ως μία κατ' ουσίαν αμετάλλακτη ποιότητα».

Μπορούμε, εδώ, να επισημάνουμε, όπως άλλωστε κάνει και ο συγγραφέας με εξαιρετική διεισδυτικότητα και βιβλιογραφική πληρότητα, την εργαλειακή χρήση του παρελθόντος, μέσα από την επιστράτευση μιας μυθικής θεματικής, θα λέγαμε μιας μυθικής ιδεολογίας. Ωστόσο, αυτή η μυθική χρήση η οποία έρχεται να ομογενοποιήσει μία διχασμένη Ιστορία, για να είναι αποτελεσματική και διαπλαστική στην αφήγησή της, οφείλει να είναι επιλεκτική. Οφείλει, δηλαδή, να αξιοποιεί, μέσω μιας δικανικής μνήμης, εκείνα τα κομμάτια του παρελθόντος που είναι ικανά να προσφέρουν μία ενιαία εξηγητική, εμπεδώνοντας, με τον τρόπο αυτό, τα συμπαγή, «ενοποιητικά», χαρακτηριστικά του έθνους, νοούμενου πλέον ως διαχρονικής ιστορικής «σταθεράς». Μέσα σε ένα τέτοιο αναλυτικό πλαίσιο, ο συγγραφέας τέμνει τις δύο, ασυμβίβαστες μεταξύ τους, αντιλήψεις περί έθνους: την εθναφυπνιστική και την εθνογενετική. Η πρώτη, αποδεχόμενη το σκληρό πυρήνα του εθνικιστικού μύθου, θεωρεί ότι το κάθε έθνος κατέχει τη δική του ιστορία, το δικό του ομογενοποιημένο εθνικό παρελθόν και, συνεπώς, όταν συντρέξουν οι απαραίτητοι λόγοι, νομιμοποιείται να «αφυπνίζεται» και να διεκδικεί τον αυτοπροσδιορισμό της ιδιαιτερότητάς του. Η δεύτερη αντίληψη πάλι, η εθνογενετική, υποβάλλει την άποψη ότι τα έθνη δεν ξυπνούν, αλλά γεννώνται στη νεοτερικότητα ιδιοποιούμενα στοιχεία αλλότρια ως προς αυτά. Ετσι η εθνογένεση, κατά το συγγραφέα, συχνά εξισώνεται «με μία μετέωρη διαδικασία ιδεολογικής κατασκευής».

Ωστόσο, και οι δύο αντιλήψεις είναι εξαιρετικά ελλειμματικές. Για την πρώτη, την εθναφυπνιστική, ο συγγραφέας δηλώνει απερίφραστα ότι αδυνατεί να απαντήσει σε σειρά κρίσιμων ερωτημάτων: Γιατί, παρ' όλη την «αρχαιότητά» τους, τα σημερινά έθνη αφυπνίζονται στη νεοτερικότητα; Γιατί δεν αφυπνίζονται όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί, μεταλλασσόμενοι σε νεοτερικά έθνη; Γιατί υπάρχουν σήμερα έθνη τα οποία δεν εκπροσωπούνταν στο παρελθόν με τις ίδιες, όπως τις σημερινές, ιδεολογίες; Για την εθνογενετική αντίληψη, κυρίως στις ακραίες μορφές της, το σημαντικό ερώτημα είναι τούτο: πώς γίνεται και τόσοι πολλοί άνθρωποι να συμμερίζονται την ίδια -εθνική- «ψευδαίσθηση» και, μάλιστα, να θυσιάζονται γι' αυτή;

Βέβαια, θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι ο συγγραφέας σπεύδει να πάρει ίσες αποστάσεις από αυτές τις δύο αντιλήψεις. Η αναλυτική τους καταδίκη δεν είναι ισομερής, όταν μάλιστα στην πρώτη κανακεύονται φονικές εθνικές ταυτότητες. Τη δεύτερη από αυτές, την εθνογενετική, αποκαθαρμένη από τον ενδιάθετο «κονστρουκτιβισμό» της, ο Π. Λέκκας τη θεωρεί μία καλή αφετηρία για να προσεγγίζουμε πλευρές της εθνικιστικής ιδεολογίας, για το λόγο ότι αυτή η τελευταία εμφανίσθηκε στους κόλπους της νεοτερικότητας.



Επιλεκτική επανασυγκόλληση



Ετσι, στο πλαίσιο αυτό της έλευσης του σύγχρονου κόσμου η εθνικιστική ιδεολογία έρχεται να εκφράσει αγωνίες και αιτήματα για μία νέα συλλογικότητα, για μία συλλογική ύπαρξη του ατόμου που ξεριζώθηκε από τις ακατάπαυστες καινοτομίες της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας. Ο εθνικισμός, έχοντας πάντα στραμμένη την προσοχή του στο παρόν, επανασυγκολλά με επιλεκτικό τρόπο ευρύτερες -γλωσσικές, θρησκευτικές, φυλετικές κ.λπ.- πολιτισμικές πλευρές του παρελθόντος που διαβλήθηκαν και περιέπεσαν σε αχρησία από τον καλπάζοντα εκσυγχρονισμό, προσδίδοντάς τους μία νέα επιχειρησιακή άρθρωση και παροντική ισχύ. Η μεταγραφή τους σε ένα νέο ακτιβισμό μαρτυρά, ακριβώς, ότι ο εθνικισμός συνιστά μία ιδεολογία της πράξης, μία διανοητική και πολιτική αγκιτάτσια η οποία προσφέρει μία νέα γραμματική της εξουσίας. Πρόκειται για την εξουσία μιας πολιτικής η οποία νομιμοποιείται επειδή ακριβώς μπορεί να μεταμορφώνεται σε πολιτισμικό πρόταγμα: στο πολιτισμικό πρόταγμα ενός ξεχωριστού και περιούσιου έθνους, το οποίο δεν μπορεί παρά να έχει τη δική του ιστορία...

Η ανάλυση του Παντελή Λέκκα είναι αμιγώς και ανυποχώρητα αναλυτική. Ακριβώς για το λόγο αυτό, το νέο επιστημονικό διάβημα του συγγραφέα να ξαναδεί (επανεπιθεωρώντας, προεκτείνοντας σε νέα πεδία και, έτσι, εμπλουτίζοντας) πλευρές της εθνικής ιδέας και του εθνικιστικού φαινομένου (θυμίζουμε το προηγούμενο βιβλίο του: «Η εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία», «Κατάρτι», 1996) δεν υποκύπτει στην υιοθέτηση πολεμικού τύπου θέσεων. Ο Π. Λέκκας θέλει περισσότερο να κατανοήσει τις σύνθετες διαδικασίες άρθρωσης των σύγχρονων εθνικών μύθων, λιγότερο να απορρίψει. Η «καταδίκη» του εθνικισμού, με την έννοια αυτή, θα ήταν μία επικίνδυνη ευκολία. Επικίνδυνη, καθ' ότι θα εμπόδιζε τη διαρκή του αναδίφηση, την έγκυρη παρατήρηση των ανασυνθέσεών του και, κυρίως, θα αναπαρήγε την απορία για τη μαζική και ακαταμάχητη έλξη που ασκεί το εθνικιστικό credo. Αξιολογική ουδετερότητα απέναντι στο ερευνώμενο αντικείμενο χαρακτηρίζει ο Π. Λέκκας τη μέθοδο που προκρίνει. Τόσο η ίδια η μέθοδος που επιλέγει ο συγγραφέας όσο και η αναλυτική της δεινότητα θυμίζουν, στον υπογράφοντα το σημείωμα αυτό, ανάλογα, λίγα είναι αλήθεια, αναλυτικά εγχειρήματα άλλων συγγραφέων για το ίδιο φαινόμενο, με πρώτο ίσως αυτό του Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ...



ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/02/2002






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιστορία είναι παράξενη: Ενας άνθρωπος, του οποίου οι γονείς ζούσαν στην Ουγγαρία, γεννήθηκε το 1848 στην Αυστρία, το 1867 παντρεύτηκε στην Ουγγαρία, το 1920 έγινε παππούς στη Ρουμανία, το 1940 αρρώστησε στην Ουγγαρία και το 1947, σχεδόν αιωνόβιος, πέθανε στη Ρουμανία. Σε όλο αυτό το διάστημα αυτός και η οικογένειά του δεν μετακινήθηκαν καθόλου από το χωριό τους, που βρισκόταν στην Τρανσυλβανία. Θυμήθηκα αυτήν την ιστορία, που είναι φανταστική αλλά θα μπορούσε να είναι αληθινή, διαβάζοντας μια υποσημείωση στο νέο βιβλίο του Παντελή Λέκκα (σελ. 191). Η Τρανσυλβανία άλλαξε πολλές φορές χέρια μεταξύ του 1848 και του 1947, περνώντας διαδοχικά, κατά τις ανωτέρω χρονολογίες, στην κυριαρχία των χωρών που αναφέρθηκαν. Η ιστορία αυτή απεικονίζει τα προβλήματα του παιχνιδιού που παίζει ο εθνικισμός με τον χρόνο. Στο παιχνίδι αυτό, οι άνθρωποι καταλήγουν να αντιλαμβάνονται το παρελθόν ως εξέλιξη της νοερής κοινότητας του έθνους τους, ως εάν τόσο οι ίδιοι όσο και όλοι οι πρόγονοί τους είχαν συνείδηση του «συνανήκειν» σε αυτήν την κοινότητα. Ωστόσο είναι απίθανο ο άνθρωπος της παραπάνω ιστορίας μας και οι προγονοί του να ήταν διαδοχικά ταυτισμένοι με τόσα έθνη. Η ιδέα ότι ο κάθε άνθρωπος έχει μια εθνική ταυτότητα (homo nationalis - εθνικός άνθρωπος) δεν υπήρχε πριν από την έλευση της νεωτερικότητας. Οφείλεται στην επικράτηση της σύγχρονης ιδεολογίας του εθνικισμού. Σε τι όμως διαφέρει η εθνικιστική ιδεολογία από άλλες εξίσου σύγχρονες, όπως, π.χ., η ιδεολογία της προόδου, της ισότητας κτλ.; «Η ειδοποιός διαφορά της... είναι ο συγκερασμός αποδείξεων πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και αξιώσεων πολιτικής ανεξαρτησίας» (σελ. 75). Η «ιστορία του έθνους είναι η ίδια μια έννοια που εγκρύπτει πολιτική σκοπιμότητα... η ξεχωριστή ιστορία εκείνου ή του άλλου έθνους... μετουσιώνεται αυτόχρημα σε δικαίωμα πολιτικής αυτοδιάθεσης» (σελ. 1).

Τα κράτη-έθνη οργανώνουν, με τη βοήθεια της «εθνικής διανόησης» και των μηχανισμών κοινωνικοποίησης των ατόμων, τη θέαση του παρελθόντος, επιλέγοντας γεγονότα που όντως συνέβησαν και επινοώντας άλλα που ουδέποτε έλαβαν χώρα, προκειμένου να δημιουργηθεί η εθνική μυθολογία (ηρωικές επέτειοι, σύμβολα κτλ.). Το ίδιο συμβαίνει και με τον χώρο ο οποίος γίνεται αντιληπτός με όρους κυριαρχίας ενός έθνους επί συγκεκριμένου εδάφους. Αυτό μας φαίνεται φυσικό αλλά δεν είναι. «Εχουμε αφομοιώσει ως αυτονόητη τη μορφολογία των σχετικών ιδεολογημάτων ώστε αυτά συνήθως να μη μας ξενίζουν... Μέχρι όμως και τα τέλη του 18ου αιώνα, αυτό που σήμερα εννοούμε ως εθνικισμό δεν αποτελούσε ούτε αυτονόητο τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας ούτε καθολικό κανόνα πολιτικής συμπεριφοράς ούτε βεβαίως αδιαφιλονίκητο κριτήριο διαχωρισμού και οργάνωσης του κόσμου» (σελ. 2-3). Ο άνθρωπος της ιστορίας μας θα πρέπει να κλήθηκε πολλές φορές να «ξαναδιαβάσει» το παρελθόν του ως μέλους ενός έθνους που είχε προαιώνια δικαιώματα στη γη της Τρανσυλβανίας, μόνο που στην περίπτωσή του επρόκειτο για τρία διαφορετικά έθνη.

Η μονογραφία του Λέκκα (καθηγητή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ειδικού στην ιστορική κοινωνιολογία και στην κοινωνική θεωρία) χωρίζεται στα εξής τρία μέρη: εθνικός χρόνος, εθνική μυθολογία και εθνικός χώρος. Αποτελεί τη δεύτερη σημαντική συμβολή του στη μελέτη του εθνικισμού, μετά από το έργο του Εθνικιστική ιδεολογία (πρώτη έκδοση, Μνήμων, 1992 και δεύτερη, Κατάρτι, Αθήνα 1996). Ο συγγραφέας δηλώνει ότι απορρίπτει το δίλημμα ανάμεσα στην εθνοαφυπνιστική και την εθνογενετική αντίληψη. Η πρώτη αντίληψη, η πιο διαδεδομένη στην κοινή γνώμη, υποστηρίζει ότι το κάθε έθνος διαθέτει τη δική του ιστορία και ότι σε κάποια φάση «αφυπνίζεται», αποκτά συνείδηση της ανέκαθεν ιδιαιτερότητάς του και διεκδικεί την πολιτική του αυτοδιάθεση. Αντιθέτως, η εθνογενετική αντίληψη, η οποία αντανακλά το θεωρητικό ρεύμα του κονστρουκτιβισμού, υποστηρίζει ότι «τα έθνη δεν αφυπνίζονται αλλά γεννώνται στη νεωτερικότητα» (σελ. 10).

Κατά τον Λέκκα το δίλημμα είναι άστοχο. Η μεν εθνοαφυπνιστική αντίληψη δεν εξηγεί γιατί τα «πανάρχαια έθνη» αφυπνίστηκαν στη νεωτερικότητα ούτε γιατί στο παρελθόν δεν είχαν συγκροτημένη ιδεολογία ούτε αντίστοιχη πολιτικοποίηση της επιδίωξής τους για δημιουργία εθνικού κράτους. Η δε αντίπαλή της εθνογενετική αντίληψη δεν εξηγεί πώς είναι δυνατόν τόσοι άνθρωποι να μοιράζονται την ίδια ψευδαίσθηση. Ούτε πρέπει η εθνική ιστορία να θεωρηθεί απλό ενεργούμενο της πολιτικής. Μια τόσο πλαστή κατασκευή δεν θα μπορούσε να πείσει τα πλήθη, πολλώ μάλλον να τα συνεγείρει σε τέτοιο βαθμό ώστε να πολεμήσουν, διακινδυνεύοντας τη ζωή τους, για μια τόσο αφηρημένη ιδέα όπως το έθνος.

Ποια είναι λοιπόν η θέση του συγγραφέα; Σε αντίθεση με την κρατούσα στην επιστήμη άποψη, ο Λέκκας υποστηρίζει ότι το έθνος δεν είναι ένα κατασκεύασμα. Είναι «μια υπαρκτή οντότητα, την οποία γεννά η νεωτερικότητα και η οποία στηρίζεται σε αναπλάσεις της πραγματικότητας και ανασυστάσεις του παρελθόντος» (σελ. 101). Η εθνικιστική ιδεολογία δεν παραποιεί απαραιτήτως τα ιστορικά γεγονότα αλλά «τα μαλάσσει ούτως ώστε να χωρούν στη δική της εκδοχή περί του παρελθόντος χρόνου... ο τελικός μύθος αποτελεί ένα παλίμψηστο από αλήθειες και από δοξασίες» (σελ. 135). Οι δε άνθρωποι δεν είναι «απλώς παθητικοί φορείς κάποιας οντότητας που τους υπερβαίνει» αλλά «ανασυγκροτούν οι ίδιοι αυτήν την πραγματικότητα... είναι ενεργοί κοινωνοί του μυθικού αυτού κόσμου τον οποίο αναπαράγουν... με τη συμμετοχή τους» (σελ. 162).

Η αλήθεια είναι ότι, παρά τις προθέσεις του συγγραφέα, διάβασα αυτό το βιβλίο ως έναν καταιγισμό επιχειρημάτων υπέρ της εθνογενετικής αντίληψης. Μάλιστα εντυπωσιάστηκα από τη γεωγραφική ευρύτητα και το ιστορικό βάθος των εμπειρικών αναφορών του Λέκκα που συνάδουν προς αυτήν την αντίληψη. Νομίζω ότι και αν ακόμα το εθνικιστικό αφήγημα περιλαμβάνει αληθινά στοιχεία, σημασία έχει ότι τα ερμηνεύει κατά το δοκούν. Οσο για το επιχείρημα ότι κάτι πρέπει να είναι τουλάχιστον εν μέρει αληθινό για να είναι πειστικό, μου φαίνεται ότι η πειστικότητα δεν είναι πάντα συνάρτηση της ακρίβειας. Πάντως η σύνθεση των θεωρητικών προσεγγίσεων του εθνικισμού που επιχειρεί ο Λέκκας είναι πολύ ενδιαφέρουσα και το ύφος του ξεχωριστό, τόσο που ο αναγνώστης, ο οποίος τυχόν γνωρίζει τα στοιχειώδη της σχετικής επιστημονικής συζήτησης, θα θελήσει να διαβάσει το βιβλίο μονομιάς. Πρόσθετος λόγος γι' αυτό είναι ότι η εν λόγω μονογραφία αποτελεί μια κριτική της κριτικής, δηλαδή μια αξιολόγηση άλλων προσεγγίσεων που έχουν απομυθοποιήσει τον εθνικισμό. Ο συγγραφέας επικρίνει την κοινωνιολογική προσέγγιση που περιορίζεται στα κοινωνικά ερείσματα της εθνικιστικής ιδεολογίας, τη λειτουργική προσέγγιση που συγχέει τις συνέπειες με τα αίτια εμφάνισης του φαινομένου, την προσέγγιση της θεωρίας του εκσυγχρονισμού που αντιμετωπίζει την εμφάνιση των εθνών ως απλό παρακολούθημα της μετάβασης από την παραδοσιακή στη νεωτερική κοινωνία και, όπως είπαμε, την εθνογενετική προσέγγιση. Ενδιαφέρουσα σύνθεση, εκπληκτική τεκμηρίωση, ξεχωριστό ύφος. Για τους λόγους αυτούς, το βιβλίο θα μπορούσε να κάνει διεθνή καριέρα.



Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος (επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 18-08-2002