Λεξικό Σουίδα 10ος αιώνας μ.Χ.

Η αρχαιότερη «εν ζωή» εγκυκλοπαιδεία, ηλικίας άνω των χιλίων ετών, φτιαγμένη από αρχαία όσο και από μεσαιωνικά υλικά, μία από τις πολυτιμότερες πηγές για τους αρχαιογνώστες, ιστορικούς ερευνητές, φιλολόγους, γλωσσομαθείς και αρχαιοδίφες. Μεγάλη σε έκταση, με δομή πολυσυλλεκτική, αποτέλεσε ένα μεγαλόπνοο έργο που φιλοδοξούσε να περιλάβει «πάντας τους αιώνας και πάντα τα γένη της φιλολογίας» -ένα σωστό χρυσωρυχείο.
Ο συντάκτης της, άπληστος εραστής -και ερανιστής- της μέχρι τούδε γραμματείας, χωρίς να κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στην αρχαία και στη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα, ανάμεσα σε λέξεις σπάνιες και φράσεις λόγιες και σε λέξεις και εκφράσεις δημώδεις, πάνω απ' όλα ενδιαφέρθηκε να την εμπλουτίσει με μεγάλο αριθμό λημμάτων, αντλώντας από προγενέσταρα λεξικογραφικά έργα, με στόχο να καλύψει τα εγκυκλοπαιδικά ενδιαφέροντα των αναγνωστών της.

Από το οπισθόφυλλο του λεξικού

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι ήταν αυτό το ΣΟΥΔΑ που δόθηκε σαν όνομα στην πρώτη εγκυκλοπαίδεια της Ιστορίας; Μην ήταν αρκτικόλεξο; Ισως αναλύεται στη συνθηματική επιγραφή Σ(υναγωγή) Ο(νομαστικής) Y(λης) Δ(ι') A(λφαβήτου) ή κατ' άλλους Σ(υναγωγή) Ο(νομαστικής) Y(λης) Δ(ιαφόρων) A(νδρών). Ισως η Σούδα ήταν μια μεταφορική έννοια, από την αμφισβητούμενη ερμηνεία της λέξης σούδα, ίσον τάφρος, αποθήκη ετερόκλητου υλικού. Πώς λέμε Λειμωνάρια, Πανοπλίες, Οπλοθήκες; Μπορεί και να προέρχεται επίσης από τη λατινική λέξη Guida που σημαίνει οδηγός. Μπορεί επιτέλους να ήταν το όνομα ενός ανθρώπου, που πρωτοστάτησε στη δημιουργία αυτού του Λεξικού, να ήταν ο Σουίδας, το επώνυμο πρόσωπο που μνημονεύεται από τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης.

Περιήγηση στις ασκήσεις ευφυΐας στις οποίες επιδόθηκαν οι φιλόλογοι για να διαλευκάνουν την πατρότητα του Σούδα περιλαμβάνει ο καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Βασίλης Κατσαρός στην περιεκτική 15σέλιδη εισαγωγή του στη σημερινή έκδοση του Λεξικού. H προβληματική περί του τίτλου και του αριθμού των συντακτών, καθώς και περί των προγενέστερων λεξικών που πιθανόν συγχώνευσε ο Σουίδας, είναι ένας ωραιότατος γρίφος για ξεκίνημα. Διότι πρόκειται να ακολουθήσουν οι 1.253 σελίδες του Λεξικού. Τι τάφρος, τι χαντάκι, τι οπλοθήκη, τι οδηγός, αυτό είναι το μεγαλύτερο μεικτό αλφαβητικό λεξικό της αρχαιότητας - προσωπογραφικό, γραμματολογικό και εγκυκλοπαιδικό - που έχει εγκολπωθεί προγενέστερες εργασίες, λεξικά στρατιωτικών όρων, επιτομές κλασικών έργων, συλλογές αρχαίων σχολίων και άλλα ποικίλα. Υπάρχουν συγγραφείς και κείμενα που σώζονται στη σημερινή εποχή μόνο χάρη στον Σουίδα (μάλλον τείνει να επικρατήσει η σημερινή εκδοχή της ύπαρξης του φερώνυμου επιμελητή ενός τέτοιου έργου).

Αυτό το λεξικό εποχής «μιλάει» μόνο του. Το τι αναπάντεχες πληροφορίες βρίσκει κανείς είναι αξιοθαύμαστο. Ενα παράδειγμα θα δώσει μια ιδέα. Για τον τόσο γνωστό μας Αριστοτέλη διαβάζουμε αυτολεξεί: «υιός Νικομάχου και Φαιστιάδος· ο δε Νικόμαχος ιατρός ην του των Ασκληπιαδών γένους, από Νικομάχου του Μαχάονος, εκ Σταγείρων, πόλεως της Θράκης, φιλόσοφος, μαθητής Πλάτωνος, τραυλός την φωνήν. και αδελφούς μεν έσχεν Αρίμνηστον και Αριμνήστην, θυγατέρα δε από Πυθιάδος, της θυγατρός Ερμείου του ευνούχου· ος και θλαδίας ων αυτήν έσπειρε. Γημαμένη δε τρισίν η Αριστοτέλους θυγάτηρ τεκνώσασα προετελεύτησεν Αριστοτέλους του πατρός. έσχε δε και υιόν Νικόμαχον εξ Ερπυλλίδος παλλακής, ην ηγάγετο μετά Πυθιάδα παρ' Ερμείου του ευνούχου· όστις ην άρχων Αταρνέως, χώρα δε αύτη Τρωάδος, Ευβούλου δε του Βιθυνού δούλος γεγονώς έλαβε· και αυτού Ερμείου παιδικά γενομένου Αριστοτέλους. Ηρξε δε έτη ιγ' της Περιπατητικής κληθείσης φιλοσοφίας διά το εν περιπάτω ήτοι κήπω διδάξαι αναχωρήσαντα της Ακαδημίας, εν η Πλάτων εδίδαξεν». Αυτό πια δεν είναι εγκυκλοπαίδεια, είναι Θησαυρός. Πώς ξέφυγε το σόι του Αριστοτέλη από το Χόλιγουντ;

Για τον Πλάτωνα πάντως οι πληροφορίες για το πνευματικό του έργο είναι περισσότερες. Και αυτού το λήμμα όμως ξεκινάει: «Πλάτων ο φιλόσοφος πένης ην και μόνον τον εν Ακαδημία εκέκτητο κήπον...». Αργότερα μεγάλωσε το κτήμα του, πληροφορούμαστε στη συνέχεια, με τις δωρεές των φιλοσόφων μαθητών του κ.ά.

Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στα λήμματα από τη γραμματολογική πλευρά των θεμάτων στην ετυμολογική ερμηνεία των λέξεων-φράσεων, από τον ερμηνευτικό σχολιασμό στο κοινωνικό υπόβαθρο, με τόση ευκινησία ώστε φθάνει κανείς να συλλάβει την κοσμοθεωρία, τις προτιμήσεις και το γούστο του βυζαντινού 10ου αιώνα.



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-10-2003