Τα ημερολόγια των άστρων

Στο βιβλίο αυτό θα βρείτε χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με το ποιός δημιούργησε τον κόσμο, πώς να κυνηγήσετε κουρδίλους και οχταπλόκια, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει ζωή στον πλανήτη Γη, τι να κάνετε εάν συναντήσετε τον εαυτό σας σε κάποια δίνη του χωροχρόνου, πώς να αντιμετωπίσετε μια αχαμάνα ή μια πατάτα - πειρατή, τι πιστεύουν τα ρομπότ για τον Θεό και -κυρίως- γιατί ο Ανθρωπος είναι ο μεγαλύτερος τσόγλανος μέσα στο Σύμπαν (ίσως και έξω από αυτό). Δια χειρός Στανίσλαβ Λεμ, του πολυβραβευμένου Πολωνού συγγραφέα του Σολάρις.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι αποδεδειγμένο ότι ο οποιασδήποτε μορφής ολοκληρωτισμός προκαλεί αντίδραση που μετεξελίσσεται σε εξέγερση. Ο άνθρωπος, ως σκεπτόμενο ον, είναι φυσικό να εμπεριέχει την επανάσταση, φυσιολογική εκδήλωση απέναντι στα απολυταρχικά καθεστώτα και στα διαπιστωμένα «λάθη» της δημιουργίας. Το πνεύμα του ολοκληρωτισμού και τα εν λόγω λάθη ο συγγραφέας, ως δέκτης των υπογείων αλλά και επιγείων μηνυμάτων της ανθρωπότητας, εντοπίζει και εκθέτει υποδεικνύοντας τις ολέθριες επιπτώσεις τους πάνω στον ανθρώπινο παράγοντα. Απ' αυτή την άποψη είναι ένας αποκρυπτογράφος της πραγματικότητας, που με το έργο του λειτουργεί σαν ανατόμος-χειρουργός, του οποίου το νυστέρι βυθίζεται στο απόστημα της κοινωνίας.

Αυτό ακριβώς κάνει ο σπουδαίος Πολωνός συγγραφέας Στανίσλαβ Λεμ (γενν. 1921). Η διεισδυτική αποκαλυπτική ματιά που περιδιαβάζει το σώμα της ανθρώπινης Ιστορίας, ξεκινώντας από την Ιστορία της πατρίδας του, και φέρνει στο φως όλες τις νοσογόνες εστίες της. Ο βαθύς και ουσιώδης ανθρωπισμός του δεν του επιτρέπει παρωπιδισμούς και ψευδαισθήσεις. Γνωρίζει καλά ότι ο άνθρωπος, παρ' όλη την πρόοδο, τις επιστημονικές, τεχνολογικές, πολιτισμικές και καλλιτεχνικές κατακτήσεις του, παραμένει στο βάθος ένας «ευγενής βάρβαρος», ένας «υγιής ασθενής», που πάσχει από έλλειψη αυτογνωσίας και επικοινωνίας με τον συνοδοιπόρο. Το «πρόβλημα», με όλες τις συνιστώσες και προεκτάσεις του επί ατομικού και συλλογικού επιπέδου, θα τον απασχολήσει, υπό ευρεία έννοια, σε όλη την εργασία του. Εμφανέστερα στο κορυφαίο του έργο «Σολάρις» (1961), σύμφωνα με το οποίο δύο ανόμοια πλάσματα της δημιουργίας, «καταδικασμένα» να συμπορεύονται ωστόσο, αγωνίζονται να βρουν δίαυλο επικοινωνίας, προκειμένου να «συνομιλήσουν» (το μετέφερε στο σινεμά ο Αντρέι Ταρκόφσκι, το 1972). Δεν είναι, όμως, το μόνο πρόβλημα που θα τον «βασανίσει». Η μισαλλοδοξία, η θρησκοληψία, ο ρατσισμός, ο εθνικισμός είναι μόνο μερικές από τις προαναφερθείσες «πληγές» που θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον του. Με ένα πλήθος μύθων που φανερώνουν τον ευφάνταστο, «σοφό» συγγραφέα-λογοτέχνη, θα τις εξετάσει και θα τις μελετήσει με το μεγεθυντικό και αποκαλυπτικό φακό της κρίσης του, χωρίς να καταφεύγει στην ευτέλεια του κραυγαλέου κηρύγματος, αλλά στην αμεσότητα και την πραγματική αποτελεσματικότητα του έργου τέχνης, μέσω του οποίου, όπως πιστεύει, θα βρει το στόχο του και θα επιτύχει το σκοπό του: να αφυπνίσει συνειδήσεις και να διαμορφώσει σωστά τον άνθρωπο.

Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει τις εν λόγω προθέσεις του συγγραφέα στο ανά χείρας έργο. «Τα ημερολόγια των άστρων» (1971) είναι ένα πολυεπίπεδο, πολύπλευρο, πολύμορφο, βαθυστόχαστο και προκλητικό σπονδυλωτό μυθιστόρημα, που εξετάζει με ερεθιστικά «βλάσφημο» τρόπο, έχοντας επιλέξει το καταλυτικό χιούμορ και την αφοπλιστική σάτιρα, όλους τους προαναφερθέντες προβληματισμούς, απόψεις και θέσεις του συγγραφέα. Στα δώδεκα ταξίδια στο Διάστημα σε διάφορους πλανήτες, που κάνει ο ήρωάς του Ίον Τίχι (με τη γλώσσα του οποίου μιλά, σατιρίζει, ειρωνεύεται, σαρκάζει, οικτίρει, καταγγέλλει ο ίδιος ο συγγραφέας), ο Σ.Λ. εστιάζει τη βαθύτερη μέριμνά του στις αιώνιες ασθένειες της ανθρωπότητας, τις οποίες ο ίδιος ο άνθρωπος όχι μόνο αδυνατεί να θεραπεύσει, αλλά αντιθέτως, τις καλλιεργεί συνεχώς. Η επιστημονική φαντασία που επιλέγει ο συγγραφέας για να εκφραστεί δεν γίνεται τυχαία. Κατ' αρχάς του εξασφαλίζει «ελευθερία» λόγου, εφόσον γράφει σε περίοδο αφόρητης λογοκρισίας, που έχει επιβάλει το καθεστώς της πατρίδας του και το λογοτεχνικό αυτό είδος θεωρείται «ανώδυνο». Έτσι, μέσω αυτού, μπορεί και καυτηριάζει, αφ'ενός τις υπερβολές και τις εξωφρενικότητές του -γεγονός που του στοίχισε τη διαγραφή του από την Αμερικανική Ένωση Συγγραφέων Ε.Φ., στην οποία είχε γίνει επίτιμο μέλος το 1973, λόγω της αυστηρής κριτικής που είχε εξασκήσει στους Αμερικανούς ομότεχνούς του- και αφ' ετέρου, χρησιμοποιώντας αυτές ακριβώς τις υπερβολές και εξωφρενικότητες, να στηλιτεύει το γενικότερο αντιανθρώπινο, σκοταδιστικό, συντηρητικό πνεύμα που με τις διάφορες παράλογες και παρανοϊκές εκφάνσεις του ευθύνεται για την παγκόσμια κακοδαιμονία. Ο απολυταρχικός ολοκληρωτισμός και η θρησκευτική υστερία που μαστίζουν την ανθρωπότητα διαστρεβλώνοντας τον άνθρωπο, με αποτέλεσμα να χάνει τον προσανατολισμό και το δρόμο του προς ένα ανεκτικότερο και βιώσιμο μέλλον, που μοιάζει όχι μόνο αβέβαιο και αμφίβολο πλέον, αλλά και καταδικασμένο, είναι δύο από τις μεγαλύτερες κακοφορμισμένες πληγές στο σώμα της, που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον του. Στο κεφάλαιο, «Το εικοστό πρώτο ταξίδι», ένα από τα ωραιότερα του βιβλίου, ο Σ.Λ. ρίχνει τη μελαγχολική, απαισιόδοξη ματιά του, που δεν της λείπουν η κατανόηση και η πικρία, σε όλη σχεδόν την Ιστορία της Ανθρωπότητας, υποδεικνύοντας τον υπεύθυνο, που δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον άνθρωπο, για την έως τώρα κατάπτωσή της. Μέσα από ένα πολυποίκιλο, ευφρόσυνο, παραμυθένιο και αφοπλιστικά παράλογο πλέγμα ιστοριών, όπου το ταξίδι στο Διάστημα, τα εξωφρενικά ρομπότ, οι σουρεαλιστικές μηχανές, οι υπερφυσικοί πλανήτες, οι παράξενοι εξωγήινοι επιστρατεύονται σαν οχήματα, προκειμένου να μεταδώσουν τη σκέψη του συγγραφέα, ο αναγνώστης καλείται να γνωρίσει τον εαυτό του αλλά και να αποδεχθεί ορισμένες συντριπτικές αλήθειες: Ο άνθρωπος ως «υπο-είδος» δεν έχει θέση στην Αστρική Ομοσπονδία, δεν είναι κορωνίδα του Σύμπαντος, δεν είναι γόνος θεϊκός, αλλά πλάσμα της φύσης και πρέπει να παραμείνει σεμνός, ταπεινός και ανθρώπινος, αν θέλει κάποτε, στο πολύ μακρινό μέλλον, αν καταφέρει να επιβιώσει μέχρι τότε, να μεταμορφωθεί όντως σε «άνθρωπο».

Από τα κριτικά βέλη του συγγραφέα δεν ξεφεύγει ούτε η κλασική Ελλάδα. Στο κεφάλαιο «Το εικοστό ταξίδι» ο Ίον Τίχι, ως υπεύθυνος δημιουργός του «γνωστού» Σύμπαντος, εξηγεί τους λόγους για τους οποίους αναγκάστηκε να στείλει στην εν λόγω περιοχή και συγκεκριμένη χρονική περίοδο ένα πληθος φιλοσόφων, για να μην περιφέρονται εδώ κι εκεί στο Διάστημα προκαλώντας αναστατώσεις. Ο Ο'Μήρου (Όμηρος), ο Π. Λάτον (Πλάτων), ο Αρης Τοτέλης (Αριστοτέλης) και πάρα πολλοί άλλοι «τοποθετήθηκαν» εκεί για να βελτιώσουν τον άνθρωπο και κατ' επέκταση τη μελλοντική Ιστορία του, πράγμα που, φυσικά, δεν έγινε. Και τώρα, ύστερα από τόσα χρόνια προόδου και πολιτισμού, ο Σ.Λ., αυτός ο πολυγραφότατος, πολυμεταφρασμένος και πολυβραβευμένος συγγραφέας, μία από τις ελάχιστες άγρυπνες συγγραφικές συνειδήσεις του σύγχρονου αδιέξοδου κόσμου μας, ομολογεί με ήρεμη απαιδιοδοξία: «Παλαιότερα, ήλπιζα πως ο κόσμος προχωρά προς τη σωστή κατεύθυνση. Τώρα πια έχω χάσει αυτήν την ελπίδα». Το «τέλος» των ημερολογίων αφήνει, ωστόσο, μια μικρή, έστω και αμυδρή, ελπίδα ότι «κάποιος», στο αχανές Διάστημα, θα συναντήσει «το μπουκάλι στο πέλαγος», τη φιάλη οξυγόνου με τα απελπισμένα μηνύματά του και ίσως ανταποκριθεί στο κάλεσμα.

Ο Γιώργος Τσακνιάς, ο Γιάννος Πολυκανδριώτης και η Μαργαρίτα Ζαχαριάδου μετέφρασαν «έξυπνα» και δημιουργικά το έργο, αποδίδοντας με ωραία ελληνικά όλη τη λογοτεχνική ομορφιά του.

ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/11/2001