Κείμενα για την ποίηση

Περιεχόμενα:
Το θεώρημα και το ολοκαύτωμα
Θέσεις για τον Καρυωτάκη
«Εν μετεωρισμώ»
Η ποίηση της προσωπικής ενοχής
Παραλλαγές σ' ένα βέβηλο τετράστιχο της Μαρίας Πολυδούρη
Στον δεύτερο όρο της αντίφασης
Το πνευματικό Imperium
Η περιπέτεια της εικόνας του προσώπου στη νεοελληνική ποίηση
Η ακαταστασία της Ελληνικής μεταπολεμικής ποίησης
Ποιητική πίστη και απιστία
Περί σκοπέλων
Η αγωνία του αμετουσίωτου
Στα όρια της σιωπής του ποιητή
Το πάθος και το λάθος
Ποιήματα απουσίας
Γραφής και ανάγνωσης αμαρτήματα
Σημειώσεις για την ποιητική γραφή
Ποίηση «για το κοινό» - Ποίηση ενάντια στο κοινό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεκαοχτώ κείμενα, όλα για την ποίηση, γραμμένα και δημοσιευμένα από το 1971 ώς το 1997, απαρτίζουν τον παρόντα τόμο του σημαντικού ποιητή και δοκιμιογράφου Βύρωνα Λεοντάρη. Κείμενα, το μεγάλο θεματικό φάσμα των οποίων είναι ενδεικτικό τόσο του εύρους των ενδιαφερόντων, όσο και της βαθύτατης αίσθησης πνευματικής και ηθικής ευθύνης που διακατέχει και κατευθύνει το συγγραφέα τους, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει ζητήματα της ποίησης ή που αφορούν την ποίηση. Κυρίως, όμως, είναι ενδεικτικά ενός νηφάλιου πάθους, υπό την ακατάπαυστη πίεση του οποίου ο ποιητής Λεοντάρης περιφέρεται γύρω από θεματικούς άξονες-πυρήνες που πιστεύει ότι η διερεύνησή τους θα τον οδηγήσει σε συμπεράσματα χρήσιμα για τη διαλεύκανση ή για την ιχνηλάτηση, έστω, καίριων, κατά την άποψή του, ζητημάτων της ποίησης και γενικότερα της τέχνης.

Το ενδιαφέρον στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι ο δοκιμιογράφος ούτε για μια στιγμή δεν απεκδύεται -ούτε φαίνεται, εξάλλου, να επιδιώκει κάτι τέτοιο- την ιδιότητα του ποιητή, ακόμα κι όταν καταπιάνεται με ζητήματα ακραιφνώς θεωρητικά. Ακόμα και τότε είναι φανερή η προσωπική εμπλοκή του στα γρανάζια της πρωτογενούς δημιουργικής έκφρασης, για τη διαφύλαξη των ορίων της ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της οποίας αισθάνεται ότι δεν αρκεί ο ποιητικός λόγος, ότι χρειάζεται δραστικότερη πνευματική επαγρύπνηση και παρεμβατικότερη κριτική ενεργοποίηση, όπως είναι αυτή που πραγματοποιεί ως δοκιμιογράφος.

Η ποίηση και το δοκιμιακό έργο του Βύρωνα Λεοντάρη δεν αποτελούν τα πνευματικά «προϊόντα» δύο απλώς διαφορετικών δημιουργικών ενασχολήσεων του ίδιου προσώπου, ανεξάρτητων μεταξύ τους· δεν αποτελούν, θέλω να πω, την εκροή του ίδιου ψυχισμού, του ίδιου πνεύματος και της ίδιας αισθαντικότητας προς δυο διαφορετικές κατευθύνσεις, όπως συμβαίνει σε παρόμοιες περιπτώσεις.

Ούτε είναι δυο ενασχολήσεις αμέσως ή εμμέσως «προστατευτικές» η μια της άλλης, με τη δοκιμιακή ενασχόληση να θέλει να είναι θεωρητικά «κατοχυρωτική» της ποιητικής. Πρόκειται, για να μη μακρηγορώ, για δύο απολύτως εναρμονισμένες, μεταξύ τους, «προσπάθειες», οι οποίες απορρέουν από τον ίδιο ψυχισμό, εκφράζουν την ίδια πνευματική αγωνία και κατατείνουν, η κάθε μια με την ιδιαιτερότητα του ύφους και της υφής της, στον ίδιο στόχο: στο ίδιο ιδανικό, μάλλον, στην υπηρεσία του οποίου ο Βύρων Λεοντάρης έχει θέσει εαυτόν, κατά τη σαρανταπεντάχρονη πορεία του στο χώρο των γραμμάτων.

Ενα ιδανικό που ζυμώθηκε κατά τη διάρκεια έντονων κοινωνικών, ιδεολογικών, ενδο-ιδεολογικών και συναφών αισθητικών -στο χώρο της Αριστεράς- αντιπαραθέσεων και που, σφυρηλατημένο, αργότερα, από προσωπικές εμμονές, από αταλάντευτες μέσα στο χρόνο πεποιθήσεις, από αυταπάτες και οδυνηρές ψευδαισθήσεις, έμελλε, υπαγμένο στην ιδιαιτερότητα του ψυχισμού του, να διαδραματίσει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της στάσης του απέναντι στη ζωή και την τέχνη. Εμελλε να του εμφυσήσει την αποστροφή ή, τουλάχιστον, να τον καταστήσει καχύποπτο προς ορισμένες στάσεις ζωής, προς ορισμένους τρόπους, με τους οποίους «ο άνθρωπος βιώνει τη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο» (μυστικός, θρησκευτικός και ιδεολογικός), που αποτελούν «απόλυτες προσηλώσεις» και ακυρώνουν ή αμβλύνουν την κριτική του ικανότητα. Κυρίως, όμως, έμελλε να του εμφυσήσει τη βεβαιότητα ότι ένας συνεπής ιδεολόγος οφείλει να παραμείνει ανένταχτος, διατηρώντας ακέραιο το δικαίωμά του να «διαπορεί» και να «εξίσταται», να «πιστεύει και να αμφιβάλλει, να συμφωνεί και να διαφωνεί, να δέχεται και να αποκρούει τη δράση» κι ότι μόνον ένας τέτοιος ιδεολόγος θα μπορούσε να είναι και ποιητής. Γιατί ποιος άλλος, περισσότερο από τον ποιητή, επιβάλλεται να βιώνει ποιητικά την ιδεολογία του, αφού μόνον η ποιητική στάση μπορεί, εν τέλει, να είναι «κριτική και εκλεκτική απέναντι στην αισθητική πραγματικότητα».

Υπάρχει, βέβαια, και η άλλη στάση ζωής (και, συνεπώς, η άλλη ποίηση): αυτή της υπακοής στις επιταγές του κυρίαρχου συστήματος αξιών της εποχής, που επιθυμεί και επιδιώκει την καλλιέργεια μιας ποίησης ανώδυνης, «μιμητικής», μιας ποίησης «ιδεολογικής», που τα διάφορα δόλια επιχειρήματα για την επαναστατικότητά της δεν αποβλέπουν παρά στη συγκάλυψη του αντεπαναστατικού της πυρήνα. Γιατί η ποίηση αυτή αποτελεί προϊόν των πιθανών αγωνιστικών ψευδαισθήσεων ή της αδυναμίας τού -ενδεχομένως καλοπροαίρετου- ποιητή να υπάρξει έξω από τις θεσμοποιημένες λειτουργίες της πνευματικής πραγματικότητας. Μόνο που ο Βύρων Λεοντάρης, νανουρισμένος -αυτός και ολόκληρη η γενιά του- από τα καταπραϋντικά μοτίβα του τύπου: «μετατροπή-μεταποίηση και όχι ανατροπή του κόσμου», «ψευδής πραγματικότητα και όχι άρνησή της», «υποτυπώδης προβληματισμός και εύκολη δικαιολόγηση της ανθρώπινης ύπαρξης», από τα μοτίβα μιας ποίησης ιδεολογικής-αντεπαναστατικής, μιαν άλλη ποίηση έχει κατά νου. Αυτή που «δεν είναι φανέρωμα της θείας Χάριτος», αλλά ένα μαρτύριο της ύπαρξης, μια διαδικασία επώδυνη, κατά τη διάρκεια της οποίας ο ποιητής βιώνει το σισύφειο μαρτύριο της διαρκούς μετάπτωσης από την «ψυχική ευφορία της έμπνευσης» στο «ποιητικό άλγος».

Πρώτα γιατί η αληθινή ποίηση, όπως και κάθε αληθινή τέχνη, είναι μια «βέβηλη παράβαση του κανόνα», είναι μια οιονεί επαναστατική, χωρίς ελπίδα εξωτερικής δικαίωσης, δύναμη, διαρκώς αντιτιθέμενη στις λογικά προσδιορισμένες, αδήριτες λογικές αρχές που διέπουν την πραγματικότητα, που ονειρεύεται τη «συντριβή της πρακτικής γλώσσας», το θρίαμβο της γλωσσικής αδιαφάνειας, κι ωστόσο «δεν είναι ούτε επαναστατική πράξη ούτε έκφρασή της, αφού στην επαναστατική περιπέτεια του ανθρώπου δεν αντιστοιχεί καμία επαναστατική ποίηση». Και ύστερα γιατί η προσωπική ποίηση είναι ποίηση της «προσωπικής ενοχής», αφού η έμπνευση είναι «η ανάμνηση της φαντασίωσης γίνεται όταν οι συνθήκες που την επέτρεψαν έχουν εκλείψει» και η «επαναβίωσή της συντελείται υπό το καθεστώς της απαγόρευσής της». Η έμπνευση «αναφύεται» ανάμεσα στον πόνο και την κραυγή. Κι ο ποιητής που κατορθώνει να βγει σώος από αυτές τις συμπληγάδες, έχοντας δημιουργήσει ένα απολύτως προσωπικό ποιητικό στίγμα, «γνωρίζει καλά ότι η προσωπική ποίηση είναι ποίηση όχι επειδή θέλει να είναι, αλλά ακριβώς επειδή δεν θέλει να είναι ποίηση», είναι, ωστόσο, ο μόνος τρόπος εξιλασμού, έστω διά της «εκθέσεως» και του «δημόσιου διασυρμού» («Η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε»).

Αυτές είναι μερικές από τις βασικές αρχές που διέπουν το επαναστατημένο και πάντα «εν μετεωρισμώ» πνεύμα του ποιητή και του δοκιμιογράφου Βύρωνα Λεοντάρη· που τις υπηρετεί με την ίδια συνέπεια τόσο στην ποίησή του όσο και στα δοκίμιά του· και που, στην προκειμένη περίπτωση, εκθέτει ως εν τη ρύμη του λόγου, με τρόπο συζητητικό που όμως προϋποθέτει βαθύτατη, βιωματική γνώση των θεμάτων με τα οποία καταπιάνεται - χωρίς υφολογικούς ακκισμούς, με κυρίαρχο γνώμονα την πνευματική του αγωνία. Με τρόπο που φανερώνει ότι το «λευκό χαρτί» είναι γι' αυτόν ο σημαντικότερος κοινωνικός χώρος άσκησης και πραγμάτωσης της προσωπικής του ελευθερίας· ότι στο περιορισμένο κι ωστόσο αχανές πεδίο του διακυβεύονται ζωτικής σημασίας ζητήματα, από την τελική -κι όμως πάντα προσωρινή- έκβαση των οποίων εξαρτάται η προσωπική του μοίρα ως πνευματικού ανθρώπου της εποχής του. Οτι αποτελεί -το λευκό χαρτί- τη φιλική και μαζί ανοίκεια έκταση, επάνω στην οποία τον πρώτο λόγο έχει -επαναλαμβάνω τη λέξη- ο μετεωρισμός, αυτή η καίρια προϋπόθεση για κάθε έγκυρη ποιητική και γενικότερα πνευματική δημιουργία.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/11/2001