Από τον εμφύλιο στην ΕΔΑ τα άγνωστα παρασκήνια 1946-1953

Πώς και από ποιούς δημιουργήθηκε η Ε.Δ.Α.; Η ιστορική παράταξη της Αριστεράς που πέτυχε το 1958 να αναδειχθεί σε αξιωματική αντιπολίτευση και να θορυβήσει το ντόπιο και ξένο κατεστημένο, αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην πορεία του προοδευτικού κινήματος στη χώρα μας.
Δεν υπήρξε καθόλου εύκολη η συμφωνία μεταξύ των διαφόρων παραγόντων της Αριστεράς. Οι άγνωστες επιστολές που έρχονται τώρα στο φως της δημοσιότητας, μεταξύ των πρωταγωγιστών της Ε.Δ.Α, φωτίζουν το πολιτικό παρασκήνιο της εποχής. Γιατί υπήρχαν δυσκολίες να συστεγασθούν στην Ε.Δ.Α όλοι οι αριστεροί; Ποιά ήταν η στάστη του Κ.Κ.Ε. έναντι της Ε.Δ.Α;
Αγνωστα στοιχεία, μαρτυρίες και ντοκουμέντα, φωτίζουν τώρα το σκηνικό της περιόδου 1946-1953, δηλαδή από τον εμφύλιο μέχρι τα πρώτα βήματα της Ε.Δ.Α.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολλές γενιές Νεοελλήνων μάθαιναν τη νεότερη ιστορία του τόπου τους από τα ιστορικά αναγνώσματα, που δημοσίευαν σε συνέχειες οι εφημερίδες. Δεν υπήρχε, άλλωστε, και άλλος τρόπος. Τα σχολικά βιβλία της ιστορίας σταματούσαν στο 1912-13 και ήταν μονόπλευρα γραμμένα, ενώ τα ιστορικά βιβλία δεν ήταν προσιτά στο ευρύτερο κοινό. Συγγραφείς των αναγνωσμάτων, που δημοσίευαν οι εφημερίδες, ήταν δημοσιογράφοι με μεγάλο φορτίο γνώσεων και ιδιαίτερες ικανότητες, που θα τους χαρακτήριζε κανείς χαλκέντερους γραφιάδες. Ερευνούσαν, κατέγραφαν μαρτυρίες, διασταύρωναν στοιχεία, έψαχναν σε αρχεία και έγραφαν ακατάπαυστα το ένα μετά το άλλο τα αναγνώσματα, με τρόπο γλαφυρό και συναρπαστικό, που προκαλούσε το ενδιαφέρον των αναγνωστών και έδινε κυκλοφορία στις εφημερίδες.

Κορυφαίοι δημοσιογράφοι ασχολήθηκαν με το ιστορικό ανάγνωσμα και άφησαν έργο σημαντικό και τεκμηριωμένο, το οποίο οι ιστορικοί δεν αγνοούν, όπως φαίνεται από τη βιβλιογραφία που δημοσιεύουν στα βιβλία τους. Δεν μπορεί να αγνοήσει εύκολα κανείς την Ιστορία της Επανάστασης του 1821 του Διον. Κόκκινου, όπως και τα βιβλία του Γ. Βεντήρη (Η Ελλάς του 1910-1920), του Γρ. Δαφνή (Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων), του Στέφ. Στεφάνου (για τον Ελευθέριο Βενιζέλο), του Γεωργίου Ρούσσου (Ο Βενιζέλος και η εποχή του κ.ά.), του Χρ. Αγγελομάτη (για τη Μικρασιατική Καταστροφή κ.ά.), του Σόλωνα και του Φοίβου Γρηγοριάδη (για την Κατοχή, την Αντίσταση, τον Εμφύλιο κ.ά.), του Σπύρου Λιναρδάτου (όλη η σειρά από την άνοδο του Ιων. Μεταξά ώς τη χούντα κ.ά.) και πολλών άλλων.

Πολλά ιστορικά αναγνώσματα με τη φροντίδα των συγγραφέων τους εκδόθηκαν σε βιβλία και γνώρισαν επιτυχία. Τα περισσότερα, όμως, αναγνώσματα παραμένουν «θαμμένα» στους τόμους των εφημερίδων και δεν είναι προσιτά στο σύγχρονο αναγνώστη, ακόμη και στον ιστορικό ερευνητή. Ένας από τους λίγους συνεχιστές της μεγάλης δημοσιογραφικής παράδοσης των ιστορικών αναγνωσμάτων είναι ο συνάδελφος δημοσιογράφος Γιώργος Α. Λεονταρίτης, που ασχολήθηκε με όλα τα είδη της δημοσιογραφίας, από το πολιτικό ρεπορτάζ ώς την αρθρογραφία, σε πολλές εφημερίδες, αλλά το κύριο ενδιαφέρον του είναι η ιστορική έρευνα «κυρίως στο χώρο όλου του φάσματος της Αριστεράς», όπως σημειώνει ο ίδιος.

Οι εφημερίδες τα τελευταία χρόνια -κακώς, κατά τη γνώμη μου- δεν δημοσιεύουν σε συνέχειες ιστορικά αναγνώσματα, ούτε όποιου άλλου είδους αναγνώσματα. Ο Γιώργος Λεονταρίτης, ωστόσο, ερευνά μεθοδικά, συγκεντρώνει στοιχεία από αξιόπιστες πηγές και γράφει ιστορικά αναγνώσματα, στα οποία διατυπώνει με θάρρος και αναλύει και την προσωπική του άποψη πάνω σε γεγονότα που μελέτησε ή και που έζησε. Στις εφημερίδες δημοσιεύει αυτοτελή ιστορικά κείμενα, με αφορμή επετείους, γραμμένα γλαφυρά, τα οποία φωτίζουν δραματικές περιόδους της πρόσφατης ιστορίας. Αυτά τα κείμενα διαβάζονται με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και από πολλούς αρχειοθετούνται, διότι περιέχουν πλούτο τεκμηριωμένων πληροφοριών και χρήσιμων στοιχείων.

Τα ιστορικά αναγνώσματα του Γιώργου Λεονταρίτη κυκλοφορούν σε βιβλία από τις εκδόσεις «Προσκήνιο. Αγγελος Σιδεράτος». Τελευταία κυκλοφόρησαν τα βιβλία: «Οδός Παυλώφ 22» (για τον ηγέτη του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη), «Από τον Εμφύλιο στην ΕΔΑ, τα άγνωστα παρασκήνια (1946-1953)» και πρόσφατα «Ο Ηλίας Τσιριμώκος και η πορεία του σοσιαλισμού (1945-1967)».

Η ιστορία της ελληνικής Αριστεράς, την οποία ερευνά επί πολλά χρόνια ο Γιώργος Λεονταρίτης, είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο θέμα, κυρίως επειδή η πολιτική αυτή παράταξη επί πολλές δεκαετίες λόγω διωγμών υποχρεώθηκε να δρα παράνομα ή ημιπαράνομα, με αποτέλεσμα πολλά «χαρτιά» της να παραμένουν κλειστά, ενώ πολλοί πρωταγωνιστές της έφυγαν από τη ζωή χωρίς να αφήσουν γραπτές μαρτυρίες. Πέραν όλων αυτών, οι διαφωνίες και οι διασπάσεις καθιστούν ακόμη πιο δύσκολη τη διασταύρωση και την επαλήθευση στοιχείων, που φωτίζουν γεγονότα κρίσιμων περιόδων.

Με το βιβλίο του «Από τον Εμφύλιο στην ΕΔΑ» ο Γιώργος Λεονταρίτης φωτίζει τα παρασκήνια της δραματικής περιόδου 1946-1953 με μαρτυρίες και ντοκουμέντα που κατάφερε να συγκεντρώσει κυρίως από τα προσωπικά αρχεία των παραγόντων που πρωταγωνίστηκαν για να συγκροτηθεί η ΕΔΑ μετά τον Εμφύλιο.

Αναμφισβήτητα, η περίοδος 1946-1953 είναι δραματική και συναρπαστική η εξιστόρησή της, ενώ το ενδιαφέρον παραμένει αμείωτο, διότι η γνώση των γεγονότων της εποχής εκείνης είναι «κλειδί» για την ερμηνεία των μετέπειτα εξελίξεων ακόμη και ώς τις μέρες μας. Πολλαπλά χρήσιμη, λοιπόν, είναι η ανάγνωση του βιβλίου του Γιώργου Λεονταρίτη από όσους θέλουν να γνωρίζουν το παρελθόν για να μπορούν να εκτιμούν τα όσα συμβαίνουν σήμερα.

Το δεύτερο βιβλίο «Ο Ηλίας Τσιριμώκος και η πορεία του σοσιαλισμού (1945-1967)» δεν μπορεί να θεωρηθεί, ούτε και είναι, μία απόπειρα αποκατάστασης του δεύτερου πρωθυπουργού της αποστασίας του 1965, αλλά μια συνολική αποτίμηση του έργου τού πράγματι προικισμένου πολιτικού, ο οποίος, όμως, ατύχησε. Ο Γιώργος Λεονταρίτης δεν έκρυψε ποτέ τη συμπάθειά του προς τον Ηλία Τσιριμώκο, τον οποίο θεωρεί και σ' αυτό το βιβλίο του γνήσιο σοσιαλιστή, σε αντίθεση με άλλους πολιτικούς που πορεύτηκαν με τη σημαία του σοσιαλισμού, άλλα όμως πίστευαν.

Γράφει ο συγγραφέας: «Διατηρείται πάντα η ελπίδα ότι κάποτε θα υπάρξει εκ νέου γνήσιο σοσιαλιστικό κόμμα. Και το τονίζουμε αυτό, διότι το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη νόθευσε την ιδεολογία και στην πραγματικότητα είναι η μάσκα του πιο ακραίου συντηρητισμού».

Προερχόμενος από βενιζελική οικογένεια, ο Ηλίας Τσιριμώκος προσελκύεται από το σιοσιαλιστικό όραμα και γίνεται μαθητής και θαυμαστής του Ζαν Ζωρές. Εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή μέσα στην Κατοχή με την ΕΛΔ (Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας), η οποία συμμετέχει στη δημιουργία του ΕΑΜ, που σήκωσε το κύριο βάρος της Αντίστασης. Την περίοδο αυτή ο Ηλίας Τσιριμώκος θα αναδειχθεί σε μία σημαντική προσωπικότητα της Αριστεράς, από εκείνες που όλοι εκτιμούσαν ότι θα διαδραματίσει ρόλο στην πολιτική σκηνή. Όπως γράφει ο Γιώργος Λεονταρίτης: «Ήταν προικισμένος με πολλά και σπάνια προσόντα: Κοφτερή κρίση, αστραφτερή αντίληψη, πλατιά μόρφωση, ρητορική δεινότητα, πολιτική κληρονομιά, κοινωνιολογική μαρξιστική κατάρτιση, ευστροφία, λεπτό πνεύμα, κοφτερό μυαλό και δυνατή πένα, άφθαστος χειριστής του γραπτού λόγου».

Τα δραματικά μεταπολεμικά γεγονότα στην Ελλάδα, με κορύφωση τον εμφύλιο πόλεμο, που οδήγησαν σε πόλωση και διχασμό, όχι μόνο δεν ευνόησαν τους σοσιαλιστές, αλλά και τους συνέθλιψαν, ενώ άλλη προβλεπόταν η τύχη τους από τη λαϊκή απήχηση που είχε το ΕΑΜ. Στη δύσκολη αυτή περίοδο και ώς το 1953, ο Τσιριμώκος θα κρατήσει τη δική του γραμμή συνεργαζόμενος με τις άλλες δυνάμεις της Αριστεράς, αλλά αργότερα θα στραφεί προς το Κέντρο και θα είναι ένας από τους ιδρυτές της Ενώσεως Κέντρου.

Ο συγγραφέας παρακολουθεί την πορεία του Ηλία Τσιριμώκου, παραθέτοντας σημαντικά στοιχεία και ντοκουμέντα, που φωτίζουν την ταραγμένη περίοδο ώς το 1967, που οι συνταγματάρχες κατέλυσαν τη δημοκρατία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το τελευταίο κεφάλαιο με τον τίτλο «Ήταν "αποστασία";», που αφορά την επίμαχη απόφαση του Ηλία Τσιριμώκου να αποδεχθεί τη βασιλική εντολή και να σχηματίσει τη δεύτερη κυβέρνηση των αποστατών στις 20 Αυγούστου 1965, ενώ ο ίδιος πριν από τρεις εβδομάδες, στις 28 Ιουλίου, με λόγο του στη Θεσσαλονίκη επέκρινε δριμύτατα τους αποστάτες και την κυβέρνηση Νόβα.

Υποστηρίζει ο Γιώργος Λεονταρίτης, ότι ο Ηλίας Τσιριμώκος στις 20 Αυγούστου 1965 «ανέλαβε την προσπάθεια και την ευθύνη να βοηθήσει να ξεπεράσει η χώρα τη βαθειά πολιτική κρίση διά μέσου του Κοινοβουλίου» και παραθέτει ένα κείμενο για τα Ιουλιανά, που έγραψε αργότερα ο Τσιριμώκος.

Η προσπάθεια, όμως, απέτυχε, διότι η λύση της κρίσης μαγειρευόταν εκτός Κοινοβουλίου, από δυνάμεις που δεν μπορούσε να ελέγξει μία κυβέρνηση Τσιριμώκου, αλλά ούτε και κυβέρνηση της Δεξιάς, που σχημάτισε ο Παναγ. Κανελλόπουλος και που ανέτρεψαν οι συνταγματάρχες, οι οποίοι πρόλαβαν τους στρατηγούς του Κωνσταντίνου.

Οι απόψεις του Ηλία Τσιριμώκου, ωστόσο, που παραθέτει ο Γιώργος Λεονταρίτης, έχουν την αξία τους και δεν μπορεί να αγνοηθούν από την ιστορία.

ΒΙΚΤΩΡΑΣ ΝΕΤΑΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/09/2002