Η Ελλάδα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο 1917-1918

Το βιβλίο αυτό εξετάζει τα καθέκαστα της εμπλοκής της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, δηλαδή τις πολιτικές εξελίξεις, εσωτερικές και διεθνείς, που επηρέασαν τη θέση της χώρας, αλλά και τους στόχους και τη στρατηγική της ελληνικής κυβέρνησης. Όπως καταδεικνύει η λεπτομερής και σε βάθος ανάλυση, οι επιδιώξεις της ελληνικής πλευράς μέσα στην δίνη της σύρραξης συνδέονταν αναπόσπαστα με το συμμαχικό ιμπεριαλιστικό σύστημα και τους εντός του ανταγωνισμούς. Αν έπρεπε να επισημανθεί μία και μοναδική πάγια συνιστώσα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής κατά την εποχή εκείνη, τεκμαίρεται ότι θα ήταν το χάσμα ανάμεσα στις εθνικές βλέψεις και τις απτές δυνατότητες της οικονομικής, κοινωνικής και θεσμικής δομής της ελληνικής κοινωνίας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη Γαλλία και σε άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο οποίος συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των ερευνητών αμέσως μετά το τέλος του, έχει επανέλθει σήμερα στη συλλογική συνείδηση αλλά και στην ιστοριογραφία. Τούτο μαρτυρούν οι επετειακές εκδηλώσεις για την υπογραφή της ανακωχής της 11ης Νοεμβρίου 1918, η έκδοση ποικίλων συλλογών, λευκωμάτων, αλληλογραφίας στρατιωτών και η παραγωγή σημαντικών εργασιών στις οποίες επανεκτιμάται η θέση της διεθνούς αυτής σύρραξης στον 20ό αιώνα. Αν κάποτε η έμφαση ήταν στα αίτια του πολέμου ή στον τρόπο με τον οποίο εκτυλίχθηκαν οι επιχειρήσεις, ένας νέος προβληματισμός έχει αναπτυχθεί γύρω από τις πολιτισμικές του διαστάσεις.

«Κανένας ευρωπαϊκός λαός, μικρός ή μεγάλος, δεν διέφυγε εντελώς τη λαίλαπα, πουθενά δεν έμεινε αναλλοίωτη η κατεστημένη τάξη πραγμάτων» επισημαίνει στην εισαγωγή της μελέτης του ο Γ. Β. Λεονταρίτης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, συμμεριζόμενος την άποψη για τον καθοριστικό ρόλο του πολέμου αυτού σε ό,τι επακολούθησε στην Ευρώπη εντός των χρονικών ορίων του εικοστού αιώνα. Η συγκεκριμένη ιστορική μελέτη καλύπτει την περίοδο από την ανάμειξη της Ελλάδας στον πόλεμο το καλοκαίρι του 1917 ως τις παραμονές της Διάσκεψης των Παρισίων, ενώ σε προγενέστερη μονογραφία του ο συγγραφέας ασχολήθηκε με την ελληνική εξωτερική πολιτική από την έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου ως τον Ιούνιο του 1917. Το βιβλίο εξετάζει τη θέση της Ελλάδας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, το οποίο όμως αντιμετωπίζει όχι ως στατικό και ακίνητο αλλά ως δυναμικό σύστημα, χαρακτηριζόμενο από ιστορικότητα, αντιφάσεις και συνθετότητα και, με αυτήν την έννοια, η μελέτη ανήκει στην ιστορία των διεθνών σχέσεων.

Η κατηγοριοποίηση αυτή είναι όμως περιοριστική, προκειμένου για ένα συνθετικό έργο, το οποίο στρέφει την προσοχή του στην ιστορία των ανθρώπων και των συνειδήσεών τους. Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας λαμβάνει σοβαρά υπόψη του τις συνθήκες ένδειας κάτω από τις οποίες ζούσε ένας μεγάλος όγκος του πληθυσμού στην Ελλάδα και οι οποίες κατέστησαν δυσχερή την εδραίωση του βενιζελικού καθεστώτος, ενισχύοντας την αντιπολεμική και τη φιλοβασιλική προπαγάνδα. Χωρίς να κατακερματίζει καθόλου το αντικείμενό του, επικεντρώνει συχνά την προσοχή του στο κλίμα της εποχής, στα κυρίαρχα στην κοινή γνώμη αισθήματα σε σχέση με συγκεκριμένα ζητήματα. Αναπλάθοντας έτσι την αντιπαράθεση μεταξύ της Manchester Guardian και της Εστίας γύρω από το ζήτημα της σύναψης χωριστής ειρήνης της Entente με τη Βουλγαρία έναντι ορισμένων εδαφικών ανταλλαγμάτων το καλοκαίρι του 1918, αποτιμά το βάρος της βρετανικής και της ελληνικής κοινής γνώμης ή ακριβέστερα των τάσεων της τελευταίας σε κρίσιμα θέματα ελληνοσυμμαχικών σχέσεων. Για να επικαλεστούμε ένα ακόμη παράδειγμα, το πεδίο των ελληνοϊταλικών σχέσεων γίνεται διαυγέστερο υπό το πρίσμα των αντιθέσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστικών σχεδίων των Συμμάχων, του γαλλοϊταλικού ανταγωνισμού και της ταύτισης της γαλλικής πολιτικής με το βενιζελικό κίνημα (Κεφ. Θ'. Η Ελλάδα, η Ιταλία και το Αλβανικό ζήτημα).

Αναφερόμενος στην Ελλάδα, ο συγγραφέας προσθέτει ότι, όπως και σε άλλες χώρες, «η παγκόσμια κρίση μάλλον επέσπευσε παρά γέννησε τις εσωτερικές αντιφάσεις του κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος, το οποίο [...] αδυνατούσε να θεσμοθετήσει την προοπτική της μεταβολής με το να πλάσει ενοποιητικούς μηχανισμούς ικανούς να κατευνάζουν τις κοινωνικοπολιτικές διενέξεις». Αρνούμενος να εμπλακεί σε μια συζήτηση σχετικά με το πρωτείο της εσωτερικής ή της εξωτερικής διάστασης, θεωρεί ότι η εσωτερική διάσταση βρίσκεται σε οργανική ενότητα με την εξωτερική (σ. 14). Ο Λεονταρίτης έχει άλλωστε σε άλλη ευκαιρία ορίσει την ιστορία ως «πολλαπλότητα των χωροχρονικών διαδικασιών». Συνυφασμένη με τον σεβασμό στην πολυσύνθετη πραγματικότητα είναι η έγνοια του να αναπλάσει το παρελθόν μέσα σε αυτήν την πολλαπλότητα και να διατυπώσει τις κρίσεις του με τη μεγαλύτερη ιστορική ακρίβεια. Στο εγχείρημα αυτό διευκολύνεται βεβαίως από το πλουσιότατο αρχειακό υλικό που έχει συλλέξει από έξι χώρες και ποικίλες άλλες πηγές. Ο συγγραφέας εξετάζει φέρ' ειπείν το νομικό πλαίσιο για την εκτεταμένη εκκαθάριση αλλά και τις πράξεις με τις οποίες απομακρύνθηκαν από τη δημόσια διοίκηση, τις ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας ή και δικάστηκαν, όσοι θεωρήθηκαν αναμεμιγμένοι σε αντιβενιζελική δράση, αναγνωρίζοντας όμως παράλληλα ότι υπήρξε «τυπική πράξη» η επανένωση της χώρας (1917), η οποία παρέμεινε βαθύτατα διχασμένη, και έμοιαζε απίθανο το ενδεχόμενο του συμβιβασμού των πολιτικών αντιπάλων του Ε. Βενιζέλου (σ. 94).

Οι παρατηρήσεις στις οποίες προβαίνει σχετικά με την εκτίμηση της συμμαχικής παρουσίας, την πολιτική των εθνικών βλέψεων, τον ρόλο του Ε. Βενιζέλου και άλλα, διατυπώνονται με την καθαρότητα των θέσεων και τη σαφήνεια των απόψεων που χαρακτηρίζουν τον ώριμο ιστορικό λόγο. Επισημαίνονται έτσι οι δυσκολίες της κυβέρνησης Βενιζέλου να ελέγξει τη λαϊκή δυσαρέσκεια και να προετοιμάσει τη χώρα για τη νέα πολεμική προσπάθεια, την οποία «απεχθάνονταν σχεδόν όλοι οι πολίτες» (σ. 215). Αποδίδεται επίσης στον Βενιζέλο μια εσπευσμένη συμμετοχή στον πόλεμο με υποτυπώδεις πολεμικούς στόχους και χωρίς να αποσαφηνίσει τον ρόλο της χώρας στη Συμμαχία (σ. 15). «Ο Βενιζέλος και οι σύγχρονοί του δεν μπορούσαν να απαλλαγούν από τις σιωπηρές θεμελιώδεις παραδοχές της τότε ελληνικής κοινωνίας» (σ. 17) υποστηρίζει ενώ θεωρεί ότι «η εσωτερική κρίση στην Ελλάδα οξύνθηκε από την παταγώδη αποτυχία της διπλωματίας και της πολεμικής στρατηγικής των Συμμάχων στα Βαλκάνια» (σ. 24). Στην επιμελημένη έκδοση του ΜΙΕΤ, το βιβλίο καθιστά χωρίς καμία αμφιβολία πλουσιότερη την ελληνική βιβλιογραφία για τον Πρώτο Πόλεμο. Οπως ακριβώς πλούτισε και τη διεθνή βιβλιογραφία η πρωτότυπη έκδοσή του που κυκλοφόρησε στα αγγλικά με τον τίτλο Greece and the First World: From Neutrality to Intervention 1917-1918 (εκδόσεις Boulder, 1990, East European Monographs, σελ. 284).

Δέσποινα Παπαδημητρίου, ΤΟ ΒΗΜΑ , 23-12-2001