Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου Ι

Σε αυτόν τον πρώτο τόμο ο Λερουά-Γκουράν συνδυάζει τεχνική, οικονομία και γλώσσα στην αναζήτηση μιας συνολικής εικόνας της ανθρώπινης εξέλιξης, από το πιό μακρινό παρελθόν ως τη βιολογική τύχη του μελλοντικού ανθρώπου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το έργο του Andre Leroi-Gourhan (1911-1986) είναι ορόσημο στην εξέλιξη της Παλαιοντολογίας και των ανθρωπολογικών επιστημών. Μαθητής του Marcel Mauss και του κορυφαίου σινολόγου Marcel Granet, διάδοχος του Georges Dumezil στην έδρα της Προϊστορίας στο College de France, εμπνευσμένος ερμηνευτής της ανθρώπινης εξέλιξης, της τεχνικής και της γραφής, ανανεωτής της μεθοδολογίας των αρχαιολογικών ανασκαφών, έδωσε μια σειρά από βαρυσήμαντα έργα, ανάμεσα στα οποία (εκτός από το παρόν) αξίζει να ξεχωρίσει κάποιος το πρώιμο «Εξέλιξη και τεχνική» (1945), όπου αποπειράται να διαβάσει ολόκληρη την τεχνολογική ιστορία το πολιτισμού ως προέκταση του βιολογικού εξοπλισμού των ανώτερων ζώων, και την «Προϊστορία της δυτικής τέχνης» (1965), όπου αναπτύσσει την ιδέα ότι στις σωζόμενες προϊστορικές απεικονίσεις διαβάζουμε ήδη μια πρώτο-γλώσσα, 25.000 χρόνια πριν από τα πρώτη ευρήματα γραφής. Η επίδρασή του στάθηκε απ' όλες τις απόψεις τεράστια, και όχι μόνο στο στενό κύκλο των ειδικών: οι πρωτο-ανθρωπολογικοί στοχασμοί του Georges Bataille, όπως και οι γοητευτικές ερμηνείες του των βραχογραφιών τού Λασκό έχουν ως βάση εκκίνησης το υλικό τού Leroi-Gourhan, το ίδιο και η απεριόριστη διεύρυνση της έννοιας της γραφής, πάνω στην οποία οικοδομήθηκε μια φιλοσοφία όπως εκείνη του Jacques Derrida.

Η μνημειώδης μελέτη που παρουσιάστηκε προσφάτως στα ελληνικά μπορεί να διαβαστεί ως επιτομή του όλου έργου τού μεγάλου προϊστοριολόγου. Για να εκτιμήσουμε τι πραγματικά είναι αυτό που κομίζει η προσέγγισή του, πρέπει να έχουμε κατά νου δύο πράγματα: Πρώτον, ότι ο Leroi-Gourhan αρνήθηκε σθεναρά τον υπάρχοντα καταμερισμό μεταξύ των επιστημών και την εξοντωτική ειδίκευση, υποστηρίζοντας μια ενοποιημένη προσέγγιση που χρησιμοποιεί κλιμακωτά τη Βιολογία, την Παλαιοντολογία, την Εθνολογία και τη Σημειολογία επιτρέποντας συνεχείς μεταβάσεις ανάμεσά τους. Και αυτό, όπως καταλαβαίνει κανείς, δεν είναι ένα τεχνικό μεθοδολογικό ζήτημα, αλλά συνοψίζει μια «ουσιολογική», αν μπορούμε να το πούμε έτσι, θέση: προϋποθέτει μια ισχυρή θεωρητική απόφαση υπέρ της συνέχειας ανάμεσα σε όλες τις κλίμακες των φυσικών μορφών και ειδών, όπως επίσης ανάμεσα στο ζωικό και το ανθρώπινο, τον πολιτισμό και τη φύση. Δεύτερον, η επιστημολογική σκοπιά που υιοθετεί ο Leroi-Gourhan είναι αποφασισμένα εξελικτική και πραξιακή, σε αντίθεση με τις στατικές φορμαλιστικές κατασκευές, ας πούμε, δομιστών όπως ο Levi-Strauss.

Το σημείο αυτό αξίζει ίσως να διευκρινιστεί καλύτερα, επειδή είναι ακριβώς ο μίτος που θα μας οδηγήσει στην καρδιά της σκέψης του Leroi-Gourhan. Σε μία διατύπωσή του που έγινε έκτοτε κλασική και παρατίθεται συχνά, ο Levi-Strauss υποστήριξε ότι ο άνθρωπος μπήκε στη γλώσσα «μονομιάς». Αφ' ότου μιλάμε για άνθρωπο, οι δομές της γλώσσας πρέπει να θεωρούνται δεδομένες, και οτιδήποτε κείται εκείθεν αυτής της κρυστάλλωσης ανήκει στην αρμοδιότητα του βιολόγου. Εύκολα μπορεί να δείξει κάποιος, ωστόσο, ότι αυτή η σύλληψη της γλώσσας (ως ήδη-δομημένης-δομής) προέρχεται περισσότερο από τον καταμερισμό των κλάδων μέσα στο σύγχρονο πανεπιστήμιο και λιγότερο από το ίδιο το αντικείμενο, αφού, όπως ήδη τον ίδιο καιρό είχε δείξει ένας πολύ προσεκτικότερος «στρουκτουραλιστής», ο Jean Piaget, οι δομές της γλώσσας δομούνται σταδιακά και μόνον εκ των υστέρων, μέσ' από διάφορα επίπεδα αισθησιοκινητικής απαρτίωσης που έχουν προηγηθεί. Σαν να λέμε, οι νοητικές/γλωσσικές δομές είναι προϊόντα της αισθησιοκινητικής οργάνωσης και του εμπρόθετου πράττειν, όχι αιτίες του. Και δεδομένου ότι το πράττειν είναι μια κατηγορία που δεν περιορίζεται στον άνθρωπο, σε αντίθεση με τη γλώσσα (όπως κοινώς την αντιλαμβανόμαστε), είναι η μόνη στην οποία μπορεί να θεμελιωθεί μια πραγματικά υλιστική ανθρωπολογία ως μελέτη των μορφών συνέχειας ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό.

Αυτό ακριβώς το έργο ανέλαβε ο Andre Leroi-Gourhan. Στο ερώτημα «Τι κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο;» η απάντησή του είναι σαφώς «Το χέρι και το πόδι», όχι «ο εγκέφαλος», όπου αναζητούσαν μέχρι πρότινος την απάντηση οι παλαιοανθρωπολόγοι. Το κρίσιμο εξελικτικό βήμα για την ανθρωποποίηση είναι ακριβώς η απελευθέρωση του πρόσθιου άκρου, αφήνοντας στο ζώο ένα καινούριο, ευρύ πεδίο χειρισμών. Αυτοί σε μεγάλο βαθμό θα αντικαταστήσουν λειτουργίες της σύλληψης και του κομματιάσματος της τροφής, οι οποίες προηγουμένως δέσμευαν το πρόσωπο, και η νέα τούτη απελευθέρωση θα δημιουργήσει ένα πεδίο συντονισμένης αλληλόδρασης ανάμεσα στο χέρι και το πρόσωπο, που έμελλε να οδηγήσει σταδιακά στο άνοιγμα της ριπίδας του εγκεφάλου και στην παραγωγή της αυτοσυνείδησης. Για την ίδια την απελευθέρωση του χεριού, ωστόσο, προϋποτίθεται ένα προηγούμενο αποφασιστικό βήμα, που δεν είναι άλλο από την εξειδίκευση του οπίσθιου άκρου στη βάδιση, επιτρέποντας κατ' αρχάς την όρθια στάση. Ετσι, ο άνθρωπος δεν ξεκινάει από τον εγκέφαλο αλλά από το πόδι, θα πει ο Leroi-Gourhan, και για τον ίδιο αυτό λόγο θα δείξει με οξυδέρκεια ότι δεν είναι άμεσος απόγονος των τετραχείρων, των μεγάλων δηλαδή ανθρωποειδών πιθήκων: το στοιχείο που διαφοροποιεί κρίσιμα τον Αυστραλάνθρωπο της ανατολικής Αφρικής από τους κοντινότερους ζωολογικούς του συγγενείς είναι ακριβώς η μορφολογία του οπίσθιου άκρου, πράγμα που μας κάνει να πιστεύουμε ότι πρόκειται για ζωολογικό κλάδο που είχε αρκετά νωρίτερα ακολουθήσει χωριστή πορεία εξέλιξης.

Στην πραγματικότητα, ο Andre Leroi-Gourhan ακολουθεί από πολύ νωρίτερα τη φορά της εξέλιξης προσπαθώντας ν' αποκρυπογραφήσει την εγγενή της λογική. Από το ψάρι του Πρωτογενούς αιώνα μέχρι τον άνθρωπο της Τεταρτογενούς περιόδου του Καινοζωικού αιώνα, θα αναλύσει διαδοχικά τα στάδια του ιχθυομορφισμού, του αμφιβιομορφισμού, του σαυρομορφισμού, του θηριομορφισμού και του πιθηκομορφισμού ως συγκεκριμένες λειτουργικές λύσεις που οδηγούν σε μια ανιούσα σειρά «απελευθερώσεων», δηλαδή αύξηση της κινητικής ελευθερίας και του αυτοκαθορισμού. Η «κινησιοκεντρική» ροπή της εξέλιξης αποκρυσταλλώνεται πολύ νωρίς, ήδη στο διπλευρισμό (αμφίπλευρη συμμετρία) που οργανώνει το σώμα του ψαριού (και όλων των επόμενων εξελικτικών λύσεων) σε αντίθεση με την ακτινοειδή συμμετρία των σπογγωδών και των κοιλεντερωτών, μορφές ζωής στις οποίες η κίνηση δεν παίζει κανένα σχεδόν ρόλο. Εν πάση περιπτώσει, από τη στιγμή που αυτή η ανοδική φορά έχει οδηγήσει στο είδος που αναγνωρίζουμε ως πρόγονό μας, εργαλείο και γλώσσα θα αναπτυχθούν ως λειτουργική συνέχεια του χέριου και του προσώπου, και σε δυναμικό αλληλοσυσχετισμό μεταξύ τους: με τα λόγια του Leroi-Gourhan, είναι οι θεμελιώδεις τελεστικές αλυσίδες (δηλαδή, κινησιολογικές αλληλουχίες) εκείνες που διέπουν την ανάπτυξη και την οργάνωση τόσο της τεχνικής όσο και της γλώσσας. Μέχρι τη στιγμή που το ζώο αυτό θα δώσει τα πρώτα εγχάρακτα σύμβολα, γνωρίζουμε ότι οργάνωνε υποτυπωδώς το χώρο της κατοικίας του (ο μύθος του σπηλαινθρώπου πρέπει μάλλον να εγκαταλειφθεί) και είχε μια κάποιου τύπου τελετουργική ζωή (όπως αποτυπώνεται στα πρώτα ταφικά ευρήματα).

Αν η ανάλυση των πρώτων εργαλείων μάς επιτρέπει ν' ανασυστήσουμε ήδη μια νόηση εν ενεργεία, η γραφική απεικόνιση είναι η ασφαλέστερη υλική αποτύπωση της σκέψης. Οι πρώτες σπηλαιογραφίες ανάγονται στον νεαντερτάλειο τύπο ανθρώπου, κάπου 30.000 χρόνια πριν από την εποχή μας, ενώ μόλις 5.000 χρόνια μας χωρίζουν από τις πρώτες ενδείξεις γραφής, με τη στενή έννοια του όρου. Η διορατική παρατήρηση του Leroi-Gourhan είναι ότι αυτή η «ζωγραφική» είναι ήδη μια μορφή γραφής, δηλαδή γλώσσας, που μόνον ο βαθμός τυποποίησης τη διακρίνει από τις πρώτες ιδεογραφικές γραφές. Οπως κάθε γλώσσα, έχει μια σύνταξη που βασίζεται σε δυαδικά συστήματα συμβόλων: στις αναπαραστάσεις ανθρώπων αυτά είναι τα σεξουαλικά γνωρίσματα, στις αναπαραστάσεις ζώων οι μορφές του αλόγου και του βονάσου. Επιπλέον, θα δείξει με μεγάλη οξυδέρκεια ότι η αφαίρεση προηγείται του παραστατικού ρεαλισμού, όπως τον γνωρίζουμε από τις σπηλαιογραφίες του Νιο και της Αλταμίρα: εκείνο που πρώτο απεικονίζεται (στίξεις, γραμμές και μοτίβα) είναι ρυθμοί, όχι μορφές, πράγμα που από τη μία μεριά υποβάλλει την κινησιολογική προέλευση όλου του συμβολισμού και από την άλλη, επιτείνει τη σύνδεσή του με τη γλώσσα -αφού η ερμηνεία του εξαρτάται κατ' ανάγκην από λεκτικά συμφραζόμενα, οριστικά χαμένα για μας σήμερα.

Μετά την ανάλυση των συστημάτων γραφής, ο Leroi-Gourhan θα επεκταθεί στο σύνολο των πολιτισμικών συμβόλων (περιλαμβανομένων των δομών του χώρου και του χρόνου, της πολεοδομίας και των ημερολογίων) καθώς και των αναπτύξεων της τεχνικής, για να δείξει ότι ολόκληρος ο πολιτισμός είναι μια τεχνολογία της μνήμης, η οποία παίρνει σταδιακά τη θέση εκείνου που στα ζώα ήταν ο βιολογικός προγραμματισμός -αυτό που κοινώς ονομάζουμε «ένστικτο». Το γενετικό πρόγραμμα του είδους αντικαθίσταται από το εθνοπολιτισμικό ύφος, και αυτό μας φέρνει εντέλει στο ζήτημα της αισθητικής, στο οποίο θα αφιερώσει μερικές λαμπρές σελίδες. Η σχέση μορφής και λειτουργίας, η σχέση θέματος και διακόσμησης, ο διάλογος του κατασκευαστή με την ύλη και η πρωτοκαθεδρία του σωματικού ρυθμού είναι μερικά από τα «κλασικά» αισθητικά ζητήματα που αντιμετωπίζονται εδώ, και που βρίσκουν μια εξαιρετικά πρωτότυπη πραγμάτευση. Και το έργο κλείνει με έναν αναπόφευκτο αναστοχασμό πάνω στο μέλλον του έμφρονος ανθρώπου, αναστοχασμό που χρωματίζεται από μία αδιόρατη ανησυχία για την «απώλεια της χειροπραξιακής ανακάλυψης» μέσα σ' ένα αφόρητα τεχνολογικοποιημένο περιβάλλον, συνοδευόμενο από την προειδοποίηση να πάψει ο άνθρωπος να μιμείται τις παρασιτικές μορφές ζωής στη σχέση του με τον υπόλοιπο έμβιο κόσμο.

Θα ήθελα να τελειώσω μ' ένα σχόλιο για τη μετάφραση (η οποία ως επί το πλείστον έχει σταθεί στο ύψος των απαιτήσεων του έργου). Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι «La geste et la parole», και ο όρος geste σημαίνει ακριβώς «χειρονομία» ή «νεύμα», σε καμία πάντως περίπτωση «έργο». Η διάκριση δεν είναι σχολαστική, επειδή ακριβώς σε αυτή τη διατύπωση ο Leroi-Gourhan συνοψίζει, προγραμματικά θα έλεγε κανείς, τη θέση του για την εξάρτηση της νόησης και της γλώσσας από την κινησιολογία και το ρυθμό. «Εργο» σημαίνει εργασία, δηλαδή μια δραστηριότητα αποκλειστικά ανθρώπινη που προϋποθέτει τη νοητική/γλωσσική οργάνωση, και η χρήση του μεροληπτεί υπέρ της νοησιαρχικής και ανθρωποκεντρικής ιδεολογίας, την οποία θέλει πρωτίστως να πλήξει ο Leroi-Gourhan. Ο όρος geste, εδώ, έχει άλλωστε μια ολόκληρη ιστορία. Ενας από τους δασκάλους τού Leroi-Gourhan, παρ' ότι δεν αναφέρεται το ίδιο συχνά, ήταν ένας τρίτος Marcel, ο Marcel Jousse: ιερωμένος και ανθρωπολόγος της γλώσσας, ερευνητής της προ-ιουδαϊκής Παλαιστίνης και ειδικός των πρωτοχαναναϊκών γλωσσών, ασύγκριτος προφορικός δάσκαλος που τα μαθήματά του στη Σορβόνη (1932-57) άφησαν ανεξίτηλο σημάδι σε μια χούφτα μαθητών του, ήταν εκείνος ο οποίος εκπροσώπησε το θεωρητικό αντίποδα του Saussure με τη νεκρή, εργαστηριακή του προσέγγιση στη γλώσσα. Για τον Jousse η γλώσσα είναι αντιθέτως ζωντανός οργανισμός, όχι απλό σύστημα σημείων, και δεν υπάρχει οριστική τομή ανάμεσα σε γλωσσικές και προ-γλωσσικές μορφές συμπεριφοράς (η μιμητική θεωρία της γλώσσας του Walter Benjamin, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού, είναι επίσης συγγενική με αυτή την προσέγγιση). Το κυριότερο έργο του -που εξέδωσαν μετά θάνατον οι μαθητές του- έχει τον τίτλο «Anthropologie du geste», που αποδίδεται ως «κινηματική ανθρωπολογία» ή «ανθρωπολογία του κινήματος» (όπως λέμε «φωνήματος», «γραφήματος», κ.ο.κ.). Από αυτή τη σπερματική σύλληψη, όπως βλέπουμε, αναδύεται ολόκληρο το έργο τού Leroi-Gourhan. Βέβαιως είναι αλήθεια ότι όροι όπως «χειρονομία» ή «κίνημα» έχουν τα δικά τους προβλήματα, κυρίως λόγω της πολυσημίας που παρουσιάζουν στην ελληνική. Ωστόσο, πιστεύω ότι ακόμα και η απλούστερη δυνατή απόδοση, όπως «Η κίνηση και η ομιλία», θα ήταν εγγύτερα στο πνεύμα του συγγραφέα.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/09/2003