Το τέλος του κόσμου ΜΕΤΑΧΕ1ΡΙΣΜΕΝΟ

Κριτική
Πυρηνικός πόλεμος, τρύπες του όζοντος, επιδημίες, γενετικές μεταλλαγές μέσω της επιστήμης, αστεροειδείς και σούπερ νόβα, οτιδήποτε από αυτά μπορεί να φέρει τον κόσμο μπροστά στο τέλος. Βρισκόμαστε όμως πραγματικά μπροστά στον κίνδυνο της εξαφάνισης;
Ο Τζον Λέσλι ανήκει σε μια πολύ μικρή ομάδα φιλοσόφων που γνωρίζουν σε βάθος τις πιο πρόσφατες ιδέες στο χώρο της φυσικής και της κοσμολογίας. Περιγράφει λεπτομερώς ένα μεγάλο αριθμό πιθανών αιτίων εξαφάνισης που μπορεί να παγώσουν το αίμα του αναγνώστη, αλλά μπορεί ακόμα και να χαρίσουν απόλαυση στους κεφάτους απαισιόδοξους. Οι αισιόδοξοι ίσως προσπαθήσουν να βρουν τις απαιτούμενες δυνάμεις για να κάνουν κάτι για αυτό το θέμα.
Το επιχείρημά του δεν υποδηλώνει μοιρολατρία, εφόσον οι προσπάθειές μας μπορούν να αλλάξουν τις πιθανότητες.






Πρέπει να ήταν μέσα της δεκαετίας του '70 όταν «ανακάλυψα» ένα συνταρακτικό βιβλίο του Πολ Έρλιχ το οποίο είχε τον τίτλο «Η πληθυσμιακή βόμβα». Ενθουσιάστηκα τόσο πολύ που, με άδειά του, το μετέφρασα πρόχειρα και το μοίραζα ως σημειώσεις του μαθήματός μου «Οικολογία του Ανθρώπου» στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.


Το βιβλίο αυτό περιείχε αναρίθμητα στοιχεία για την εξάντληση των φυσικών πόρων του πλανήτη μας. Από το πετρέλαιο και το νερό ως τα μέταλλα, ως το 2000 σχεδόν τα πάντα θα έχουν λιγοστέψει επικίνδυνα και γι' αυτό θα είναι δυσεύρετα και πανάκριβα. Κατά το κοινώς λεγόμενο, «μαύρο φίδι που θα μας έτρωγε». Όπως γράφει όμως ακόμη και ο Τζον Λέσλι ­το βιβλίο του οποίου σήμερα σχολιάζω­, «οι προβλέψεις (του Έρλιχ) αποδείχθηκαν υπερβολικά απαισιόδοξες».


Ας πάμε όμως έναν αιώνα πίσω, όταν ο Μάλθους προέβλεψε ότι πολύ σύντομα ο πλανήτης μας θα έφθανε στα όρια της αντοχής του. Πράγμα που σήμαινε λιμούς, λοιμούς και πολέμους οι οποίοι θα μείωναν τον αριθμό του πληθυσμού σοβαρά. Ο Μάλθους αναφερόταν σε πληθυσμό το μέγεθος του οποίου ήταν περίπου ένα δισεκατομμύριο. Ξεπεράσαμε ήδη τα έξι δισεκατομμύρια και ο Μάλθους αποδεικνύεται ότι έκανε λάθος.


Να προσθέσω τον Όργουελ και το εφιαλτικό του βιβλίο για το 1984; Φυσικά και τίποτε απ' όσα προέβλεπε δεν έγινε!


Αλλά μήπως το 1972, υπό την αιγίδα της λεγόμενης «Λέσχης της Ρώμης», δεν εκδόθηκε το βιβλίο «Τα όρια της Ανάπτυξης» του οποίου, όπως ξανά αναφέρει ο Λέσλι, «μερικές από τις προβλέψεις αποδείχθηκαν υπερβολικά "μαύρες"»;


Ίσως φαίνεται περίεργο που στον πρώτο μήνα του χρόνου σχολιάζω το βιβλίο ενός πολύ γνωστού φιλοσόφου τον οποίο ­ας μου επιτραπεί η απρέπεια­ θα κατέτασσα με κάποια δόση χιούμορ, φυσικά, στους λεγόμενους «φιλοσόφους της συμφοράς». Ποιος είναι άραγε ο λόγος που ένας διανοούμενος πρέπει (σώνει και καλά!) να προβλέπει δυστυχία είναι κάτι που αδυνατώ να αντιληφθώ.


Όπως και αν έχει το πράγμα, δεν θα εμφανιστώ ως προπέτης ούτως ώστε να σχολιάσω δυσμενώς τον διάσημο φιλόσοφο Τζον Λέσλι και το βιβλίο του «Το τέλος του κόσμου». Για τον οποίο άλλοι διάσημοι διανοούμενοι έχουν γράψει τα καλύτερα λόγια που λίγο απέχουν από το να χαρακτηριστούν διθυραμβικά. Ας μου επιτραπεί να αντιγράψω μόνο μία κριτική, αυτή του Νίκολας Ρίσερ, καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ: «Ο Τζον Λέσλι πηγαίνει εκεί όπου άλλοι φοβούνται να βαδίσουν και επιστρέφοντας φέρνει μαζί του καθαρό χρυσάφι».


Έχουμε μπροστά μας ένα βιβλίο το οποίο θα χαρακτήριζα ­αν μη τι άλλο­ περίεργο. Ξεκινά με το κεφάλαιο «Ο κίνδυνος της εξαφάνισης» στο οποίο ασχολείται κατ' αρχήν με «Το επιχείρημα της ημέρας της κρίσεως του (κοσμολόγου Μπράντον) Κάρτερ», συνεχίζει με τις «Απειλές για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους» και πάει λέγοντας.


Ο Λέσλι, όχι τόσο συνηθισμένο για «καθαρό» φιλόσοφο, έχει και αρκετές γνώσεις εφηρμοσμένων επιστημών όπως η φυσική. Τούτο σημαίνει ότι διαθέτει τη δυνατότητα να σχολιάζει ­πάντα ως προς τον κίνδυνο­ απειλές για την επιβίωσή μας όπως ο βιολογικός πόλεμος, ο χημικός πόλεμος, η καταστροφή του στρώματος του όζοντος, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η δηλητηρίαση από ρύπανση, οι αρρώστιες και οι επιδημίες. Προχωρεί όμως παραπέρα, μια και στη συνέχεια αναφέρεται και στους «Συχνά μη αναγνωρισμένους κινδύνους» όπως οι φυσικές καταστροφές: εκρήξεις ηφαιστείων, επιθέσεις αστεροειδών και κομητών, μια ακραία εποχή παγετώνων που οφείλεται σε πέρασμα μέσα από ένα διαστρικό νέφος, ένας κοντινός υπερκαινοφανής αστέρας (σουπερνόβα), άλλες μαζικές αστρονομικές εκρήξεις, μια κατά βάση απρόβλεπτη βλάβη ενός σύνθετου συστήματος και «κάτι που δεν ξέρουμε τι είναι». Αλλά μη θεωρήσετε ότι τελειώσαμε γιατί υπάρχουν, επίσης στους «συχνά μη αναγνωρισμένους κινδύνους», και οι καταστροφές που προκαλεί ο άνθρωπος και οι οποίες δεν έχουν ήδη αναφερθεί. Αρχίζουμε την παράθεσή τους: απροθυμία για τεκνοποίηση, καταστροφή από γενετική μηχανική, καταστροφή από νανοτεχνολογία, καταστροφές που σχετίζονται με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, κάποια καταστροφή σε έναν τεχνολογικό κλάδο (ίσως απλώς στον γεωργικό, που είχε γίνει κρίσιμος για την ανθρώπινη επιβίωση), δημιουργία νέας μεγάλης έκρηξης, η πιθανότητα δημιουργίας μιας παντελώς καταστρεπτικής φάσης μετάπτωσης, εξόντωση από εξωγήινους και, τέλος, ­μη μου πείτε ότι δεν το περιμένατε­ «κάτι που δεν ξέρουμε τι είναι».


Βεβαίως δεν αποκλείεται όταν όλοι οι διανοούμενοι θεωρούν ότι ­αυτό μπήκε και ως θέμα της έκθεσης στις εισαγωγικές εξετάσεις στα πανεπιστήμια­ «μπορεί να αναπτύσσεται η τεχνολογία αλλά τι κάνουμε με την υποβάθμιση του ανθρωπισμού μας» να αποτελώ την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Είναι τυχαίο ή όχι άλλωστε ότι οι υποψήφιοι στις εισαγωγικές απάντησαν με βάση το βιβλίο του φιλόσοφου Παπανούτσου «Η κρίση του πολιτισμού μας»; Γιατί ­το σκέφτομαι απ' εδώ, το σκέφτομαι απ' εκεί­ η ανακάλυψη και η χρήση του τηλεφώνου, του φαξ, του αεροπλάνου, των εμβολίων, του αξονικού τομογράφου, του τεχνητού νεφρού και τόσων άλλων προόδων και ανακαλύψεων να μειώνει τον ανθρωπισμό μου;


Διάβαζα πρόσφατα κάποιον που έκλαιγε με μαύρο δάκρυ επειδή χάνεται η άμεση σχέση μολυβιού-χαρτιού με τον άψυχο (λες και το μολύβι έχει ψυχή!) κομπιούτερ και η απορία μου μεγάλωνε: Υπάρχει μια ανθρώπινη ανακάλυψη την οποία οι διανοούμενοι να την δέχθηκαν με ευχαρίστηση; Με ποια λογική χάνεται ο ανθρωπισμός μου όταν μπορώ ­αυτό το επιχείρημα το άκουσα από τον Νίκο Δήμου­ να απολαύσω όλες τις συμφωνίες του Μπετόβεν; και μάλιστα σε διάφορες εκτελέσεις και με τον άψογο ήχο του ηχοσυστήματός μου; Πόσοι γνωρίζουν ότι την εποχή που έζησε ο Μπετόβεν ένας σύγχρονός του ήταν σχεδόν αδύνατον να έχει την ίδια μ' εμένα απόλαυση;


Στην αρχή του βιβλίου ο Λέσλι γράφει: «Ας ελπίσουμε ότι ο Τζον Μόρτιμερ είχε άδικο στα λόγια που απέδωσε στον διάσημο ήρωά του: "Όσο κι αν θέλουμε να ισχυριζόμαστε πως βλέπουμε μπροστά, η ανθρωπότητα ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για το παρελθόν της παρά για το μέλλον της"».


Αλλά κατά πόσον ο Λέσλι γίνεται πραγματικός «μελλοντολόγος» όταν ασχολείται κατά βάση μόνο με τις καταστροφές και τους κινδύνους; Με ποια λογική θεωρεί ότι «το διεθνές εμπόριο τροφίμων, τα επιχειρηματικά ταξίδια και ο τουρισμός μεταφέρουν τις αρρώστιες γρήγορα σε όλη την υδρόγειο» και δεν σχολιάζει επίσης ότι η σημερινή παγκοσμιοποίηση δρα και ανασταλτικά μεταφέροντας την πληροφόρηση, τις ανακαλύψεις και τις προόδους; ότι το εύρημα του γάλλου γιατρού για το AIDS γίνεται πρώτο βήμα για παραπέρα αξιοποίηση από τον αμερικανό και τον ιάπωνα συνάδελφό του ερευνητή;


Ίσως θεωρήσετε ότι η άποψή μου είναι να μη διαβάσετε το βιβλίο. Μόνο που κάνετε λάθος, επειδή το συνιστώ ένθερμα. Και όχι απλώς για να ενημερωθείτε για το πού πηγαίνει η σύγχρονη (αλλά και η παλαιότερη!) φιλοσοφία. Η οποία μετέφερε την απαισιοδοξία και σε άλλους «χώρους» όπως η οικολογία. Εκείνο που θεωρώ ιδιαίτερα χρήσιμο είναι η σύγκριση που είμαι βέβαιος ότι θα κάνει ο αναγνώστης. Μεταξύ αυτών που θεωρητικολογούν πάνω στη δυστυχία και στα προβλήματα και εκείνων που εργάζονται νυχθημερόν ­τους αποκαλούμε υποτιμητικά τεχνοκράτες­ για να μας κάνουν τη ζωή ευκολότερη, μακρότερη και ωραιότερη. Αντιλαμβάνομαι προφανώς ότι σ' αυτόν τον ιδεολογικό χώρο οι απόψεις μου ίσως φαίνονται από φαιδρές ως απλοϊκές. Αλλά γιατί να μη θεωρηθούν και χρήσιμες; Ξέρετε τι επιχειρήματα θα αντλήσουν, π.χ., από αυτό το βιβλίο οι «οικολόγοι της συμφοράς»; Σίγουρα θα μπορούν να «δρομολογήσουν» πλέον δεκάδες διαλέξεις, καταγγελίες και κινητοποιήσεις. Εγώ όμως παραμένω αθεράπευτα αισιόδοξος. Γι' αυτό ας σας πω και ένα τελευταίο ­ίσως το διαβάσατε ξανά­ επιχείρημα: Εφόσον τα πάντα πάνε προς το χειρότερο, γιατί τα νέα παιδιά γίνονται υγιέστερα, ψηλότερα και ωραιότερα από εμάς;

Ν. Σ. Μάργαρης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 18-01-1998