Τηλεόραση και ελληνική κοινωνία

Οι συγγραφείς του βιβλίου αυτού, εκκινώντας από την υπόθεση ότι η τηλεόραση δεν είναι μια αυθύπαρκτη ουσία, αλλά πρωτίστως ένα κοινωνικό προϊόν (με τις δικές του φυσικά ιδιαιτερότητες), επιχειρούν να διερευνήσουν τις συγκεκριμένες σχέσεις της με την ελληνική κοινωνία στο πλαίσιο της διεθνούς εμπειρίας. Πώς η ελληνική κοινωνία ενσωμάτωσε το καινούριο αυτό μέσο και πώς στη συνέχεια αυτό αναδρώντας επηρέασε, αναδιαμόρφωσε κάποιες πλευρές της ελληνικής κοινωνίας και κουλτούρας;

Επτά μελέτες για την αμφίδρομη σχέση της τηλεόρασης με ισάριθμους θεσμούς της κοινωνίας μας, την πολιτική, την αγορά, την εκπαίδευση, τον Τύπο, τον κινηματογράφο, τον αθλητισμό και την οικογένεια.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αντιμετωπίζουμε την τηλεόραση κυκλοθυμικά. Αντιδρώντας συγκινησιακά πότε την απαξιώνουμε συλλήβδην ως ανυπόληπτη ή ασήμαντη και πότε την αναγορεύουμε υπέρτατη αρχή που διαφεντεύει τις ζωές μας. Κατά βάθος, ωστόσο, μάλλον έχουμε αποκτήσει πια αρκετή εμπειρία και εξοικείωση με το μέσο ώστε να αντιλαμβανόμαστε πως η κατάσταση είναι πιο σύνθετη απ' όσο φαίνεται με μια πρώτη ματιά. Νομίζω πως τα παλιά στερεότυπα ότι είτε η τηλεόραση αποτελεί απλώς μια «αντανάκλαση της πραγματικότητας» είτε, αντιθέτως, είναι μια ανεξέλεγκτη εξουσία από την οποία υφιστάμεθα με τον πιο άμεσο και αποφασιστικό τρόπο «πλύση εγκεφάλου» έχουν χάσει την πειστικότητά τους. Εν πάση περιπτώσει, το υπό εξέταση βιβλίο είναι μια καλή ευκαιρία να προβληματιστούμε πιο σοβαρά ως τηλεθεατές και ως πολίτες για τον τηλεοπτικό θεσμό. Πρόκειται για μια συλλογή επτά κειμένων που, αν και γραμμένα στην πλειονότητά τους από πανεπιστημιακούς, είναι προσβάσιμα στον καθένα και καλύπτουν με ευσύνοπτο τρόπο τη συχνά αντιφατική και πάντως σίγουρα όχι μονόδρομη σχέση της τηλεόρασης με ισάριθμους σημαντικούς θεσμούς της ελληνικής κοινωνίας. Στο τέλος παρατίθεται από τον επιμελητή της έκδοσης εκτενής ελληνόγλωσση βιβλιογραφία.



Κώδικες λειτουργίας



Ο Νίκος Δεμερτζής αναλύει τη σχέση της τηλεόρασης (την οποία οι περισσότεροι τηλεθεατές αντιμετωπίζουν ως ψυχαγωγικό μέσο) με την πολιτική (την οποία ένα μεγάλο μέρος των πολιτών κατανοεί σχεδόν αποκλειστικά μέσω των πρωταγωνιστών και της εικόνας τους). Ο συγγραφέας επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην προσωποποίηση της πολιτικής διαδικασίας, όπως κατά κανόνα προβάλλεται στην τηλεόραση. Εξηγεί με αναφορά στους κώδικες λειτουργίας του μέσου γιατί συμβαίνει αυτό και τι αποτελέσματα παράγει, ιδιαίτερα όσον αφορά την αισθητικοποίηση της πολιτικής και την αναδιάρθρωση της ιδιωτικής και της δημόσιας σφαίρας. Ο Γεώργιος Δαρεμάς προσεγγίζει την τηλεόραση από την οικονομική σκοπιά. Με αφετηρία τις αρχές της δεκαετίας του '90, οπότε σπάει το κρατικό μονοπώλιο, επιχειρεί μια ανασκόπηση της εξέλιξής της. H απουσία κανόνων υγιούς ανταγωνισμού και ρυθμιστικού πλαισίου, η παραχώρηση ραδιοτηλεοπτικών συχνοτήτων (που, ας σημειωθεί, είναι δημόσιο αγαθό) σε μεγαλοεκδοτικά και εφοπλιστικά συμφέροντα και η σύναψη πελατειακών σχέσεων μεταξύ των ιδιοκτητών και της πολιτικής εξουσίας οδήγησαν στη διαμόρφωση ενός άναρχου και στρεβλού τηλεοπτικού τοπίου τόσο από επιχειρηματική όσο και από πολιτική άποψη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν παρατηρήσεις σχετικά με τη δημόσια τηλεόραση και με το πώς η διαφήμιση επηρεάζει την ίδια τη συγκρότηση του τηλεοπτικού προϊόντος.

H Μαρία Κομνηνού κάνει μια συνοπτική ανασκόπηση του ελληνικού Τύπου και της τηλεόρασης από το 1950 ως σήμερα με έμφαση στις βασικές τομές και στα σημεία σύγκλισης/απόκλισης των δύο μέσων. Μάλιστα το κείμενο περιλαμβάνει συγκριτική αξιολόγηση του πώς χειρίστηκαν ή εξακολουθούν να χειρίζονται τρία θέματα: την τρομοκρατία, τον πόλεμο στο Ιράκ και το κοινωνικό ρεπορτάζ. Ενα συμπέρασμα είναι ότι η μαχητικότητα της δημοσιογραφίας τόσο στον Τύπο όσο και στην τηλεόραση έχει σε σχέση με παλαιότερα καμφθεί, κυρίως λόγω της επικράτησης επιχειρηματικών συμφερόντων, της αυξανόμενης εμπορευματοποίησης της πολιτιστικής παραγωγής και της υποχώρησης του παρεμβατικού ρόλου του κράτους. Ο Στάθης Βαλούκος ασχολείται με τη σχέση κινηματογράφου και τηλεόρασης. Αντλώντας τόσο από τη διεθνή πρακτική όσο και από θεωρητικές προσεγγίσεις, δίνει μια εξαιρετική «ακτινογραφία» των ιδιαιτεροτήτων κάθε μέσου, από τις συνθήκες παραγωγής τους ως τους αφηγηματικούς κώδικες που χρησιμοποιούν. Αναλύοντας και την ελληνική περίπτωση δείχνει πώς οι αρχικά ανταγωνιστικές σχέσεις τους μεταβάλλονται και διαχρονικά συγκλίνουν προς όφελος μιας κακής ποιότητας τηλεοπτικής αισθητικής και ιδεολογίας.



H σχέση με την εκπαίδευση



H Ευαγγελία Κούρτη αξιοποιεί αναλύσεις που αντιμετωπίζουν την τηλεόραση ως «μαθησιακό περιβάλλον» και διερευνά τη σχέση της με την εκπαίδευση. Τα παιδιά έτσι κι αλλιώς εκτίθενται σε αυτήν και όχι απαραίτητα με τρόπο παθητικό ή με αρνητικές συνέπειες. Αντί να απαξιώνεται από δασκάλους και γενικότερα από τους ενηλίκους, θα έπρεπε να ενσωματωθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα τόσο ως εργαλείο μάθησης όσο και ως αντικείμενο ανάλυσης και κριτικής. Το ελληνικό σχολείο, όμως, σε αντίθεση με τα περισσότερα ευρωπαϊκά, βρίσκεται σε καταφανή αδυναμία να αξιοποιήσει την τηλεόραση και γενικότερα τα σύγχρονα επικοινωνιακά μέσα με δημιουργικό τρόπο. Ο Ιούλιος Συναδινός διερευνά τη σχέση της τηλεόρασης με τον αθλητισμό και κυρίως τις επιδράσεις που έχει ασκήσει η ιδιωτική τηλεόραση όχι μόνο στον τρόπο πρόσληψης από το κοινό του αθλητισμού ως κοινωνικού και πολιτιστικού φαινομένου αλλά και στους ίδιους τους κανονισμούς διεξαγωγής αθλημάτων προκειμένου ως τηλεοπτικά προϊόντα να γίνουν περισσότερο εμπορεύσιμα. Τηλεόραση και οικογένεια, δύο θεσμοί κοινωνικοποίησης, είναι το αντικείμενο του άρθρου της Χρύσας Παϊδούση. H τηλεόραση αποτελεί από τη μία πλευρά συνθήκη για τη συνεύρεση των μελών της οικογένειας αλλά και - ειδικά όταν υπάρχουν πάνω από δύο συσκευές στο ίδιο σπίτι - συνθήκη αποξένωσής τους. Οι συνέπειες της τηλεόρασης στην αναδιάταξη των σχέσεων της ελληνικής οικογένειας δεν έχουν επαρκώς μελετηθεί. Συνοψίζονται ωστόσο τα πορίσματα των λιγοστών εμπειρικών μελετών και διατυπώνονται κάποιες γενικότερες εκτιμήσεις.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-05-2004