American Vertigo

Ποιος είναι ο Αμερικανός του σήμερα;
Τι έχει γίνει η περίφημη δημοκρατία που ενέπνευσε τον σπουδαίο Γάλλο στοχαστή και απόστολο της ελεύθερης σκέψης Αλεξίς ντε Τοκβίλ να γράψει το κλασικό πλέον έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική, τη βίβλο εδώ και έναν αιώνα κάθε ευσυνείδητου Αμερικανού μεσαίου μορφωτικού επιπέδου;
Εκατόν εβδομήντα τρία χρόνια μετά το ταξίδι του Τοκβίλ στην Αμερική (1831-32), ο φιλόσοφος Μπερνάρ-Ανρί Λεβί ακολουθεί στο πολυσυζητημένο American Vertigo τα βήματα του συμπατριώτη του. Ως άλλος Κέρουακ διασχίζει την Αμερική απ' άκρη σ' άκρη, σε μια προσπάθεια να βρει απαντήσεις σε ζητήματα που αφορούν τόσο την Αμερική όσο και την Ευρώπη του σήμερα. Λαμβάνοντας υπόψη το κύμα του αντιαμερικανισμού, παρατηρεί αυτή την εκρηκτική όσο και αντιφατική χίμαιρα χρωμάτων, πληθυσμών, ιδεών και πολιτισμών. Από τα πυκνοκατοικημένα προάστια ώς τα γκέτο και από τα σχολεία και τα εστιατόρια ώς τις φυλακές υψίστης ασφαλείας, σκιαγραφεί, στην ουσία, το ανέφικτο προτρέτο της Αμερικής. Και διερωτάται ποιος ίλιγγος παρασύρει την ταυτότητα και το πεπρωμένο της Αμερικής;

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, ο πλέον προβεβλημένος και θορυβώδης των λεγομένων νέων γάλλων φιλοσόφων, ακολουθώντας τα ίχνη του Αλεξίς ντε Τοκβίλ που επισκέφθηκε τον 19ο αιώνα τις ΗΠΑ, πραγματοποίησε και αυτός ένα ταξίδι στη χώρα και τις εμπειρίες του τις κατέγραψε στο βιβλίο του American Vertigo που προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις τόσο στη Γαλλία όσο και στην Αμερική.

Το βιβλίο, έναν χρόνο μετά την έκδοσή του στη Γαλλία, κυκλοφορεί και στη γλώσσα μας. Δεν χρειάζεται να προχωρήσει κανείς πολύ στην ανάγνωσή του για να καταλάβει το προφανές: ένας γάλλος συγγραφέας, διόλου απαλλαγμένος από την οίηση που χαρακτηρίζει κάποιους διανοουμένους της αριστερής όχθης του Σηκουάνα, γράφει για τη μόνη υπερδύναμη σήμερα προσπαθώντας να καταλάβει πώς λειτουργεί και πώς επηρεάζει τη Γηραιά Ευρώπη. Από τις πρώτες σελίδες ωστόσο αντιλαμβανόμαστε ότι εδώ δεν έχουμε έναν Ευρωπαίο που προσπαθεί να κατανοήσει την Αμερική αλλά έναν συγγραφέα που βλέπει στον χάρτη των ΗΠΑ να καθρεφτίζονται ο εαυτός του και τα ιδεολογήματά του.



Η χώρα των επιγόνων



Και για ποιον λόγο θα έπρεπε να μας ενδιαφέρει κάτι τέτοιο; Η προϊστορία των νέων φιλοσόφων (όρος που εισήγαγε ο Λεβί το 1975) εξηγεί γιατί βλέπει ό,τι βλέπει - και όπως το βλέπει. Αφού δεν ήταν η Ευρώπη που νίκησε στον Ψυχρό Πόλεμο αλλά οι ΗΠΑ - η Ευρώπη αναγκάστηκε να ακολουθήσει -, θα πρέπει να καταλάβουμε τι ακριβώς είναι αυτή η χώρα, πώς συμπεριφέρεται και πώς επηρεάζει και όλους εμάς. Αυτό είναι φυσικό να ενοχλεί τους Αμερικανούς, διότι πέραν του εξωτισμού περιέχει και ένα εμφανέστατο στοιχείο υπεροψίας: Μέσω της παλαιάς κουλτούρας και της παράδοσης θα κρίνουμε τη δύναμη. Εμείς οι κληρονόμοι θα στήσουμε το μικροσκόπιό μας να δούμε πώς συμπεριφέρονται οι επίγονοι και γιατί επικρατούν σήμερα στον πλανήτη.

Πολλοί Αμερικανοί που ταξιδεύουν στην Ευρώπη μεταφέρουν και τις προκαταλήψεις τους, αλλά κρίνοντας από το American Vertigo βλέπουμε ότι το ίδιο κάνουν και κάποιοι Ευρωπαίοι. Πόσο Ευρωπαίος όμως είναι ο Λεβί; Οσο ο Μαλρό; Το βιβλίο του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Λεβί παραμένει αμετανόητα Παριζιάνος ακόμη κι όταν βρίσκεται στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, μεταφέροντας το πνεύμα των συζητήσεων και των διαπληκτισμών του Καρτιέ Λατέν. Εχουν άραγε οι συζητήσεις αυτές κάποιο νόημα σήμερα; Οι γνώμες διίστανται. Οι Αγγλοσάξονες εδώ και αρκετά χρόνια δεν μένουν πλέον κεχηνότες μπροστά στους Ευρωπαίους - και ας μην αρέσει αυτό σε πολλούς. Οταν λ.χ. την άνοιξη του 1991 οι γαλλικές εφημερίδες αναρωτιόνταν σε πηχυαίους τίτλους αν επέστη το τέλος των διανοουμένων, η Αλεξάνδρα Τατλ της «Wall Street Journal» σε άρθρο της με τίτλο «Ο Θεός πέθανε αλλά τα μαλλιά μου είναι άψογα» ειρωνευόμενη τις ναρκισσιστικές πόζες του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί στην τηλεόραση απαντούσε στο ερώτημα με ένα άλλο: «Το πρόσεξε κανείς;»



Ενα υβριδικό βιβλίο



Το American Vertigo είναι μια υβριδική σύνθεση στοιχείων ενός ρεπορτάζ χωρίς σχεδιασμό, προσωπικών εντυπώσεων, συναντήσεων με πολιτικές κυρίως διασημότητες - σχεδόν όλες από τον συντηρητικό χώρο - και με ανώνυμους κατοίκους σε διάφορες Πολιτείες, όπως και πολιτικών σχολίων του συγγραφέα για ποικίλα όσα. Ο Λεβί εμφανώς εντυπωσιάστηκε από την Αμερική και κυρίως από τη «γλυκιά» αναρχία της καθημερινής ζωής στις λαϊκές κυρίως μεγαλουπόλεις, όμως πολλές φορές παρατηρεί απορημένος πράγματα που εμφανώς ξεπερνούν τις αντιλήψεις του, τη στάση του απέναντι στα γεγονότα και συχνά την αισθητική του. Δεν γράφει επί παραδείγματι σχεδόν τίποτε για την Αμερική των πανεπιστημίων και της υψηλής κουλτούρας - είναι η ποπ αμερικανική κοινωνία η οποία του τραβά την προσοχή, δηλαδή εκείνη που λιγότερο καταλαβαίνει.

Γράφει ακόμη για την ευαγγελική τρέλα των κατοίκων του Νότου, για τους νεοσυντηρητικούς, για το ποιοι αμερικανοί διανοούμενοι του αρέσουν και ποιοι όχι. Και γράφει σαν Παριζιάνος - αλλά δεν είναι αντιαμερικανός. Οι ΗΠΑ, λέει κάπου στον επίλογό του - και σωστά -, είναι λιγότερο ιμπεριαλιστική χώρα από τις παλιές ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες, όμως λίγο παρακάτω ισχυρίζεται ότι η «σατανική υπερδύναμη», που στην Ευρώπη τη θεωρούμε συνέπεια μιας σκοτεινής συνωμοσίας, είναι προϊόν της ευρωπαϊκής χρεοκοπίας. Το τι σημαίνει βέβαια πολιτική ή ηθική χρεοκοπία μιας ολόκληρης ηπείρου θα αποτελούσε αντικείμενο μιας τεράστιας συζήτησης - και με αμφίβολα συμπεράσματα, θα τολμούσαμε να πούμε. Γιατί η Αμερική ως τη δεκαετία του '50 σαφέστατα και θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ως προβολή της Ευρώπης ή καλύτερα ως αγγλοσαξονικό δημιούργημα, αλλά η σύνθεση του πληθυσμού της σήμερα θα απαιτούσε μια προσέγγιση διαφορετική.

Ενας Γάλλος είναι εύλογο να εντυπωσιάζεται από μια χώρα που το διοικητικό της πρότυπο δεν είναι βοναπαρτικό, όπου η εξουσία διανέμεται και ασκείται από πολλά κέντρα και όπου, σύμφωνα με τη σαρδόνια παρατήρηση ενός αμερικανού συγγραφέα ο οποίος έχει ζήσει μία εικοσαετία στο Παρίσι, οι τρεις στους τέσσερις Αμερικανούς πιστεύουν ότι έχουν δει τον Χριστό αυτοπροσώπως. Και εν τούτοις σε καμία άλλη χώρα η ανεξιθρησκία δεν είναι κατοχυρωμένη όπως στην Αμερική ούτε ο διαχωρισμός της θρησκείας από την πολιτική εξουσία τόσο σαφής.

Ο Λεβί δίνει πολύ συχνά την εντύπωση ότι δεν παρακολουθεί τόσο αυτά που συμβαίνουν γύρω του όσο τις δικές του αντιδράσεις, γιατί είναι αθεράπευτα απορροφημένος από τον εαυτό του. Αναπόφευκτα, μέσω των δικών του αντιδράσεων προσπαθεί να εξηγήσει τη συμπεριφορά των άλλων. Είναι το αντίθετο ακριβώς από ό,τι θα έκανε ένας γερμανός ή αγγλοσάξονας συγγραφέας. Αλλά, αν ο αναγνώστης αγνοήσει την πόζα και τις υπερβολές, μετά τις πρώτες σελίδες θα βρει ωραίες παρατηρήσεις και γοητευτικές παραγράφους, ιδίως όσες περιγράφουν κάποια στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής. Το μοντάζ των διαφόρων περιστατικών, σκέψεων, «θεωριών» περί τον σύγχρονο κόσμο και τα ρέστα παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον, γι' αυτό άλλωστε το American Vertigo, μολονότι πρόκειται για αδούλευτο στην ουσία βιβλίο, δεν το αφήνει κανείς στη μέση.



ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 27/01/2008