Ο αιώνας του Σαρτρ

Ο Αιώνας του Σαρτρ είναι πρώτα και κύρια μια εποχή, η δική μας εποχή, γεμάτη προσδοκίες και διαψεύσεις, ουτοπίες και τυφλώσεις, στην οποία κυριάρχησε, καλώς ή κακώς, η μορφή του Σαρτρ. Πώς αυτός ο άνθρωπος-μνημείο κατάφερε, όσο ζούσε να επιβληθεί έτσι στον καιρό του; Με ποιο τέχνασμα -μεταφυσικό, πολιτικό, λογοτεχνικό, υπαρξιακό- κατόρθωσε και ενσάρκωσε τόσο τέλεια τις περιόδους αυτές της βουής και της μανίας; Η συγκεκριμένη φιλοσοφική έρευνα προσπαθεί να δώσει απάντηση σε αυτό ακριβώς το αίνιγμα...
Προκύπτει όμως αμέσως ένα άλλο αίνιγμα. Ο Σαρτρ, αλλά ποιος Σαρτρ; Τι κοινό έχει ο ελεύθερος άνθρωπος της Ναυτίας με τον σταλινικό συνοδοιπόρο που τον διαδέχεται; Ο στανταλικός του αλλόκοτου πολέμου με τον αγωνιστή του ψυχρού πολέμου; Ο ιδιοφυής φιλόσοφος που ανακάλυψε πολύ νωρίς όλα τα αντι-ολοκληρωτικά εμβόλια και ο λιγότερο αξιομνημόνευτος μείζων στοχαστής που θα αμελήσει αργότερα να τα χρησιμοποιήσει στον εαυτό του; Εξού και το ερώτημα: πώς ένας διανοούμενος κατορθώνει να στοχαστεί το κακό, αποδεχόμενος, σε μια δεδομένη στιγμή, να υποκύψει σ' αυτό;

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη μοναδική του συνάντηση με τον Σαρτρ το 1979 και με αφορμή μια πρόσκληση από τον γάλλο φιλόσοφο σ' ένα σεμινάριο για την ειρήνη στη Μέση Ανατολή, ο Εντουαρντ Σαΐντ ανακαλεί στη μνήμη του έναν Σαρτρ γερασμένο και εύθραυστο, θλιβερό και θλιμμένο, περιτριγυρισμένο και υποβασταζόμενο από μια μικρή ομάδα ατόμων από τα οποία η εξάρτησή του ήταν εμφανής. Ανάμεσά τους η θετή κόρη του Σαρτρ, η Εβραία Αρλέτ Ελκάιμ, και ο Μπέννυ Λεβύ, ένας βαθιά θρησκευόμενος ορθόδοξος Εβραίος, πρώην μαοϊκός ακτιβιστής, και συνεργάτης του Σαρτρ στο τελευταίο διάστημα της ζωής του. Στη διάρκεια του σεμιναρίου και προς μεγάλη απογοήτευση του Σαΐντ, ο Σαρτρ δεν πήρε καθόλου τον λόγο, παρά μόνο για να διαβάσει ένα δισέλιδο γενικόλογο κείμενο που έμοιαζε να μην έχει γραφτεί από τον ίδιο. Τι είχε συμβεί σ' αυτόν τον «στρατευμένο διανοούμενο» που τάχτηκε αποφασιστικά υπέρ της απελευθέρωσης της Αλγερίας, υποστήριξε την ελευθερία της Παλαιστίνης, προλόγισε το έργο του Φραντς Φανόν, Της γης οι κολασμένοι, καταδίκασε τα αμερικανικά εγκλήματα στον πόλεμο του Βιετνάμ και η φωνή του ακούστηκε ως τα πέρατα της γης;



H σκοτεινή ιστορία



Ποιος πραγματικά ήταν αυτός ο άνθρωπος που στα 40 του χρόνια κατείχε άκοπα τη θέση του «απόλυτου διανοούμενου», του «καθολικού» συγγραφέα και επέβαλε τον θρίαμβό του για πολλές δεκαετίες ακόμη; Ποια είναι η σκοτεινή και μυστηριώδης ιστορία του, που προκάλεσε τόσες ανόμοιες αντιδράσεις, ώστε από τη μια να εμπνεύσει γενιές ολόκληρες διανοουμένων, λογοτεχνών και επαναστατών και από την άλλη να προκαλέσει τόση εχθρότητα, μίσος και αντιπάθεια για τις φιλοσοφικές του ιδέες, τη λογοτεχνική του παραγωγή και την πολιτική του στάση; Την εξαιρετική αυτή παραδοξότητα του φαινομένου Σαρτρ που παρά τις πλάνες, τις αντιφάσεις και τα ολισθήματά του κατάφερε να καταλάβει μια θέση στο φαντασιακό της εποχής του - συμπυκνώνοντας και συνοψίζοντάς την -, επιχειρεί να ερμηνεύσει ο γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Μπερνάρ-Ανρί Λεβύ. Μαθητής του Αλτουσσέρ και του Ντεριντά, ηγετικό μέλος της ομάδας των «νέων φιλοσόφων» και αγαπημένο παιδί των μίντια, ο B-HL - όπως τον αποκαλεί ο γαλλικός Τύπος - μας δίνει μια ιδιότυπη βιογραφία που δεν αναλίσκεται σε γενεαλογικούς συσχετισμούς και κληρονομικές εκτιμήσεις, αλλά αποτελεί μια «φιλοσοφική έρευνα», μια προσπάθεια αποτίμησης του έργου του Σαρτρ και της κεφαλαιώδους συνεισφοράς του στον φιλοσοφικό προβληματισμό του αιώνα που πέρασε.



Ταλέντο και περιέργεια



H πρωτοκαθεδρία του Σαρτρ, σύμφωνα με τον Β-HL, έγκειται κατ' αρχήν στο αδιαμφισβήτητο ταλέντο του και στην ακόρεστη περιέργειά του, χαρίσματα που συμπληρώνονται από το γεγονός ότι υπερέχει σε όλα τα είδη του λόγου (εξίσου καλός συγγραφέας με τον Μπατάιγ ή τον Καμύ αλλά και εξίσου διεισδυτικός φιλόσοφος με τον Μελρώ-Ποντύ ή τον Αρόν) και επιπλέον διαθέτει την ικανότητα να τα συγχωνεύει, να τα διαπλέκει, να τα «διαφθείρει», δουλεύοντας το ένα διαμέσου του άλλου (φιλοσοφικό μυθιστόρημα, στρατευμένη λογοτεχνία) μ' έναν τρόπο που «δεν θα βρει μιμητές όχι μόνο στην εποχή του αλλά και σε ολόκληρο τον αιώνα». Ο Λεβύ διερευνά τις σχέσεις του Σαρτρ με όλους τους σημαντικούς λογοτέχνες (Ζιντ) και φιλοσόφους (Μπερξόν), προγενέστερους (Μπαλζάκ) και σύγχρονους (Σελίν), Γάλλους και μη (Χέγκελ, Νίτσε, Χούσσερλ, Χάιντεγκερ), εντοπίζοντας τις συνηχήσεις και αντηχήσεις, τις βάρβαρες ερμηνείες, τα άνευ εισαγωγικών παραθέματα, τα δάνεια και τις ανομολόγητες ενθυμήσεις στο σαρτρικό έργο για να καταδείξει τη συμβολή του στην αποδόμηση της έννοιας του υποκειμένου και στη διαμόρφωση του θεωρητικού αντι-ανθρωπισμού που κυριαρχεί στη φιλοσοφία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Και επειδή τέτοιοι ισχυρισμοί είναι πιθανόν να φέρουν στη μνήμη του αναγνώστη τις κατηγορηματικές σαρτρικές δηλώσεις, όπως «ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός» ή «δεν πιστεύω στο ασυνείδητο», ο Β-HL αναλαμβάνει να διαλύσει τέτοιου είδους παρεξηγήσεις υποδεικνύοντας τη συγγένεια του Σαρτρ με τους «μοντέρνους» διανοητές, όπως οι Αλτουσσέρ, Λακάν, Φουκώ και Ντελέζ. Επιπλέον, είναι ακριβώς αυτός ο φιλοσοφικός στοχασμός του Σαρτρ, ο οποίος αμφισβητεί από οντολογική και ηθική σκοπιά την ιδέα μιας άψογης, «ορθής κοινότητας» και αντιτάσσεται στην ουσιοκρατία που τον διαχωρίζει αμετάκλητα από κάθε είδους ολοκληρωτισμό, παρά το γεγονός ότι στη διάρκεια του πολέμου η κινητοποίησή του δεν υπήρξε ιδιαίτερα εντυπωσιακή.

Ωστόσο, ο Σαρτρ ο υπέρμαχος της ελευθερίας και ο «αντιφασίστας μέχρις εσχάτων» είναι αυτός που ο Β-HL ονομάζει «νεαρό» Σαρτρ, «πρώτο» Σαρτρ, σε αντίθεση με τον «άλλο» Σαρτρ, τον «δεύτερο» Σαρτρ, εκείνον που γίνεται συνένοχος, από τη σοβιετική και την κουβανέζικη στράτευσή του στη δεκαετία του 1960 ως τη φιλοκινεζική του περίοδο, στα ιστορικά «παραληρήματα» του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Αφού υπογραμμίσει την «εύθραυστη, κινούμενη γραμμή», που διαρκώς μετατοπίζεται και η οποία χωρίζει τη ζωή του Σαρτρ στα δύο και διχάζει το έργο του, ο Λεβύ επιχειρεί εντούτοις να αναζητήσει τις ακριβείς αιτίες αυτής της παραπλάνησης, που εντοπίζει σ' ένα βιωματικό (την εξάμηνη αιχμαλωσία του Σαρτρ στο Στάλαγκ) και σ' ένα φιλοσοφικό γεγονός (την αδυναμία του να αποδράσει από τον «μαγικό κύκλο του εγελιανισμού»). Ο «δεύτερος» αυτός Σαρτρ δεν διστάζει να προσχωρήσει σε μια ιδεολογία, να εναγκαλιστεί μια κοσμοαντίληψη ενάντια στην οποία έχει γράψει τη Ναυτία, το πιο εμπνευσμένο από τα βιβλία του, να αποχωριστεί δηλαδή τον απόλυτο ατομικισμό του Ροκεντέν για να καταβυθιστεί στις ανάγκες της κοινότητας και να συμμορφωθεί στις επιταγές της επικαιρότητας, μετατρέποντας τον εαυτό του σ' έναν «οιονεί παβλοφικό ακτιβιστή».

Υπάρχει όμως και μια «τρίτη» φάση την οποία ο Β-HL περιγράφει χωρίς να την κατονομάζει: είναι η περίοδος στην οποία αναφέρεται ο Σαΐντ, όπου ο Σαρτρ βρισκόμενος κάτω από την επιρροή του Μπέννυ Λεβύ ανακαλύπτει μέσω αυτού την εβραϊκή σκέψη, στοχάζεται πάνω στον ιουδαϊσμό και αποκηρύσσει για μια ακόμη φορά το προηγούμενο έργο του.



H τελευταία μεταστροφή



Αν και οι πρώην συνεργάτες του Σαρτρ, συμπεριλαμβανομένης και της Σιμόν ντε Μπωβουάρ, μιλούν για χειραγώγησή του από τον νεότερο σύντροφό του, εντούτοις ο Β-HL ισχυρίζεται ότι η τελευταία αυτή μεταστροφή δίνει στον Σαρτρ μια νέα φιλοσοφική ώθηση, τον κάνει να νιώθει δημιουργικός και χαρούμενος παρά τα σοβαρά προβλήματα υγείας του. Τέλος, αν αισθανόμαστε υποχρεωμένοι να εξαγάγουμε κάποιο συμπέρασμα από τις συνεχείς παλινδρομικές μετατοπίσεις του, τούτο είναι, σύμφωνα πάντα με τον Λεβύ, ότι ο Σαρτρ παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του ανυπότακτος, επαναστάτης, αναρχικός, έτοιμος, πάντοτε, για μια εκρηκτική αρχή.

Τις δυσκολίες της ιδιόρρυθμης και πρωτότυπης αυτής βιογραφίας (η οποία ειρήσθω εν παρόδω βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την αγγλοσαξονική παράδοση) η Τιτίκα Δημητρούλια αντεπεξέρχεται έξοχα, αποδίδοντας με αψεγάδιαστο τρόπο τις φιλοσοφικές έννοιες, τη στρυφνή και κατά τόπους δύσβατη σύνταξη και τις ρητορικές ιδιομορφίες του κειμένου. Γνωρίζοντας σε βάθος τη γαλλική λογοτεχνική παράδοση επεμβαίνει η ίδια με σημειώσεις και παραπομπές συντελώντας αποφασιστικά στην κατανόηση του ογκώδους αλλά συναρπαστικού αυτού βιβλίου.



Ντόρα Τσιμπούκη (καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-08-2004