Σκέψεις για τον πόλεμο

Τέλος της Ιστορίας ή επιστροφή της;

Τί έχει μέσα στο μυαλό του ένας καμικάζι;

Γιατί ο Χέγκελ και ο Κοζέβ πίστευαν ότι το κακό δεν έχει πια μέλλον;

Τί εκμυστηρεύτηκε ο Στρατηγός Μασούντ στον συγγραφέα το 1981 και το 1998;

Τί λένε τα ερείπια του Σεράγιεβο και του Μανχάτταν;

Πώς ένας πτυχιούχος της Εκόλ Νορμάλ και μαθητής του Αλτουσέρ βρίσκεται στα είκοσί του χρόνια, στα βουνά του Ανατολικού Πακιστάν;[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην εποχή της ακραίας εξειδίκευσης της γνώσης, των κάθε λογής «εξπέρ», η ταυτότητα του φιλοσόφου - δηλαδή με απλά λόγια κάποιου που διατείνεται ότι μπορεί να έχει μια συνολική εποπτεία του κόσμου - μοιάζει παρωχημένη, αν όχι και ελαφρώς επηρμένη. Και πράγματι, πλην της Γαλλίας, δεν υπάρχει ίσως στον δυτικό κόσμο άλλη χώρα στην οποία να υιοθετείται με τόση ευκολία και δίχως συμπλέγματα αυτός ο τίτλος. Οι λόγοι αυτής της «ιδιαιτερότητας» είναι ενδεχομένως αρκετοί, εμείς όμως θα σταθούμε στον εξής: ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, κυρίως όμως κατά τη διάρκεια του 20ού, αναπτύχθηκε στη Γαλλία το μοντέλο του φιλοσόφου αγωνιστή, του διανοούμενου που ζει κοντά στις κοινωνικές μάζες, που ταυτίζεται με τις ανάγκες τους και τις υπηρετεί. Κατά συνέπεια, ο φιλόσοφος όχι μονάχα δεν ζει εκτός κοινωνίας αλλά αντίθετα είναι εκείνος που σχολιάζει, κρίνει και παίρνει θέση σε όλα τα ζητήματα που την απασχολούν, μικρά ή μεγάλα. H πλέον χαρακτηριστική περίπτωση κοινωνικά στρατευμένου φιλοσόφου ήταν αναντίρρητα ο Ζαν-Πολ Σαρτρ και με έναν διαφορετικό τρόπο, μα όχι λιγότερο ουσιαστικό, ο Μισέλ Φουκό.



Οι ανθρώπινες βόμβες



Σε αυτή την παράδοση εγγράφεται, δίχως καθόλου να το κρύβει, ο πολυπράγμων και προβεβλημένος Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, μαθητής του Ντεριντά και του Αλτουσέρ, αλλά και συνεργάτης του Φρανσουά Μιτεράν κατά την περίοδο 1973-1976. Αποπαίδι του Μάη του '68, ο Λεβί ανήκει σε μια γενιά διανοουμένων που οι πολιτικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις τους τούς οδήγησαν από πολύ νωρίς σε έναν μαχητικό ακτιβισμό, που σε αυτή την περίπτωση είχε ως πεδίο τον Τρίτο Κόσμο. Από τα είκοσι κιόλας χρόνια του, υπακούοντας στο κάλεσμα του Μαλρό, ο Λεβί βρέθηκε στο θέατρο του πολέμου στο Μπανγκλαντές, όπου και παρέμεινε για περισσότερο από έξι μήνες. Ακολούθησαν η Ανγκόλα, η Κολομβία, το Σουδάν, η Βοσνία, το Μπουρούντι, η Σρι Λάνκα, το Αφγανιστάν, πότε με την κάλυψη μη κυβερνητικών οργανώσεων, πότε με τη βοήθεια προσωπικών γνωριμιών, πάντοτε όμως με το θάρρος και την περιέργεια του ανθρώπου της περιπέτειας, του ρομαντικού κοσμοπολίτη.

Οι αναμνήσεις και τα συναισθήματα από αυτά τα ταξίδια στις «μαύρες τρύπες» του σύγχρονου κόσμου έδωσαν το υλικό για το πρώτο μέρος τούτου του βιβλίου το οποίο τιτλοφορείται «Οι καταραμένοι του πολέμου» και που σε μια πιο συμπυκνωμένη εκδοχή του είχε δημοσιευτεί σε συνέχειες στην εφημερίδα Λε Μοντ. Πρόκειται για αποσπασματικές μαρτυρίες, σπαράγματα και εικόνες από πολέμους η διάρκεια των οποίων μετριέται συχνά σε δεκαετίες, και που οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές τους μοιάζουν πια να αγνοούν τις αιτίες που τους γέννησαν. Ανάμεσα σε αυτές τις ζωντανές αφηγήσεις, ιδωμένες με το μάτι άγρυπνου ρεπόρτερ, υπάρχουν ορισμένες που αναμφίβολα ξεχωρίζουν - όχι τόσο για το μέγεθος της φρίκης που αντανακλούν όσο για την ίδια την αξία τους ως ντοκουμέντα. Τέτοια είναι η περίπτωση της Σριλάγια, μιας πρώην «Μαύρης Τίγρης», της οργάνωσης των αυτονομιστών Ταμίλ στη Σρι Λάνκα που χρησιμοποιεί μικρά παιδιά ως ανθρωποβόμβες· από το στρατόπεδο όπου «εκπαιδεύτηκε» ως και τη μεγάλη στιγμή της θανατηφόρας αποστολής της, την οποία βρήκε το θάρρος να μην εκτελέσει, η ζωή τής Σριλάγια έχει κυλήσει μες στον φόβο και στο σκοτάδι, με μοναδική ελπίδα σωτηρίας τη διαφυγή της προς κάποια χώρα της Δύσης. Τέτοια είναι και η περίπτωση του αφγανού ηγέτη Μασσούντ - για τον οποίο ο Λεβί δεν μπορεί ή δεν θέλει να συγκρατήσει τον θαυμασμό του -, μοναδικού εγγυητή της ενότητας του Αφγανιστάν, που δολοφονήθηκε ακριβώς τη στιγμή που ξεκινούσε το «ξήλωμα» των Ταλιμπάν από τη χώρα.



Εκτός Ιστορίας



Το δεύτερο και μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, με τον τίτλο «Σκέψεις για τον πόλεμο, το Κακό και το τέλος της Ιστορίας», είναι μια σειρά αποσπασματικών κειμένων που ισορροπούν μεταξύ της φιλοσοφικής αναζήτησης, της δημοσιογραφίας και της αυτοβιογραφίας. Στον πυρήνα αυτών των σκέψεων βρίσκεται η εγελιανή σύλληψη περί του τέλους της Ιστορίας και η σύνδεσή της με τα τεκταινόμενα στις χώρες εκείνες του Τρίτου ΄Κόσμου που έχουν βρεθεί εκτός Ιστορίας. Ετσι, σύμφωνα με τον Λεβί, το λεγόμενο τέλος της Ιστορίας δεν αποτελεί μια «στιγμή» που αφορά αναγκαστικά τον ανεπτυγμένο κόσμο, ούτε και απορρέει αναγκαστικά από τη δική του εξέλιξη· αν θέλουμε να δούμε εδώ και τώρα το τέλος της Ιστορίας, ως απτή και αποκρουστική πραγματικότητα, δεν έχουμε παρά να κάνουμε ένα ταξίδι στο Μπουρούντι ή στο Νότιο Σουδάν, όπου πρωταγωνιστές και θύματα της τραγωδίας φαίνεται ότι έχουν απολέσει οριστικά όχι μόνο τις όποιες ιστορικές τους αναφορές, αλλά και καθετί που θα μπορούσε να προσδώσει νόημα στο συλλογικό τους δράμα.

Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζει ο Λεβί, η 11η Σεπτεμβρίου ίσως αποτελεί την απαρχή ενός διαφορετικού είδους πολέμου, πρωτόφαντου και εκ πρώτης όψεως α-νόητου: το απονενοημένο εγχείρημα βίαιης εισόδου στην κεντρική σκηνή όσων βιώνουν τον ολοκληρωτικό αποκλεισμό τους από τη μεγάλη παγκόσμια Ιστορία.



Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 27-07-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιος θυμάται σήμερα τους Γάλλους «νέους φιλοσόφους»; Μια παρέα ανανηψάντων μαοϊκών, οι πιο υψηλόφωνοι από τους οποίους στάθηκαν ο Αντρέ Γκλικσμάν και ο Μπερνάρ Ανρί-Λεβί που στα μέσα της δεκαετίας του '70 επρόβαλαν θορυβωδώς στην παρισινή σκήνη για να σκηνοθετήσουν το τελευταίο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου στο επίπεδο της σκέψης: αντλώντας από την αριστερή κριτική στο σοβιετικό ολοκληρωτισμό, εκλαϊκεύοντας επιχειρήματα από ένα φάσμα στοχαστών που κυμαινόταν από τους αντιφρονούντες του ανατολικού μπλοκ μέχρι τον Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ, τον Καστοριάδη και τον Φουκό, κατασκεύασαν ένα «υποψιασμένο» μοντέλο αντικομουνισμού, που τροφοδότησε τα μεταμοντέρνα ιδεολογήματα περί «τέλους της ιδεολογίας», «του νοήματος», «της ιστορίας», κοκ., προπαντός όμως μέσω της αντι-ολοκληρωτικής προσποίησης, παρήγαν αφειδώς νομιμοποίηση για τη νεοαποικιακή και ρατσιστική συνείδηση της «Δύσης», βραχυκυκλώνοντας κάθε ριζοσπαστική κριτική στην επερχόμενη νεοφιλελεύθερη επίθεση και στο νέο παγκόσμιο καθεστώς κυριαρχίας. Στη δεκαετία του '90, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, έγιναν διαπρύσιοι κήρυκες του ένοπλου «ανθρωπισμού» υπό το γενικό πρόσταγμα του ΝΑΤΟ και έδωσαν χέρι βοηθείας στην καταστρατήγηση του Διεθνούς Δικαίου από την πρακτική των επιλεκτικών «επεμβάσεων» -στο Ιράκ, στη Γιουγκοσλαβία- ενώ στην περίπτωση ακριβώς της γιουγκοσλαβικής κρίσης πρωτοστάτησαν στον αξιοθρήνητο χορό των διανοουμένων που ύμνησαν ως άγγελο ελευθερίας το νέο τεχνοστρατιωτικό ολοκληρωτισμό της κτηνώδους ισχύος.

Τα χρόνια που μεσολάβησαν ο Μπερνάρ Ανρί-Λεβί εργάστηκε ως πολεμικός ανταποκριτής σε διάφορα μέρη του κόσμου. Διάλεξε κυρίως εκείνους τους «ξεχασμένους πολέμους» όπου η βία μαίνεται αδιάκριτα, παρανοϊκά, χωρίς τεκμήρια και καταγραφές, χωρίς λογικό σκοπό και «έσχατο νόημα», χωρίς πιθανότητα διαφυγής ή τερματισμού. Το πρώτο μέρος τού πρόσφατου βιβλίου του συνίσταται σε αληθινά συγκλονιστικά ντοκουμέντα από την κακοφορμισμένη εμφύλια σύρραξη-φάντασμα στην Αγκόλα· την παράλογη αλληλοσφαγή ινδουιστών Ταμίλ και βουδιστών Σινκαλέζων στη Σρι Λάνκα· τη συνεχιζόμενη θηριωδία ανάμεσα σε Χούτου και Τούτσι στο Μπουρούντι· τους σαδιστικούς βασανισμούς και τις μαζικές εξολοθρεύσεις των χωρικών στην Κολομβία, σε έναν ακήρυκτο πόλεμο ανάμεσα στα παραστρατιωτικά τάγματα θανάτου κι ένα υποτιθέμενα μαρξιστικό αντάρτικο -το FARC- που ανταγωνίζονται για τον έλεγχο της κοκαΐνης· την εφιαλτική γενοκτονία των νειλωτικών πληθυσμών του Σουδάν που διεξάγει αμείλικτα, βουβά, εδώ και δεκαετίες η ισλαμική κυβέρνηση. Το υλικό αυτό είναι πράγματι μοναδικό, όπως και οι παρέμβλητες καταγραφές από το Μπάνγκλα Ντες, τη Βοσνία και το Αφγανιστάν στο δεύτερο μέρος, κι αν πρέπει να αναγνωρίσουμε ένα αδιαμφισβήτητο ταλέντο στον Ανρί-Λεβί είναι ακριβώς το ταλέντο του δημοσιογράφου σε φλεγόμενες ζώνες.

Το πραγματικό κέντρο βάρους τού βιβλίου βρίσκεται όμως στο δεύτερο μέρος, κι αυτό εξηγεί την παραδειγματική επιλογή του υλικού του. Πρόκειται για μια μακροσκελή -και συχνά εξαιρετικά ανιαρή- σειρά αναστοχασμών του συγγραφέα πάνω στα θέματα που ορίζει ο τίτλος του. Για να το πούμε όσο πιο σύντομα γίνεται, ο Ανρί-Λεβί σκέπτεται ότι το «τέλος της ιστορίας», που μια σειρά στοχαστών από τον Κοζέβ ώς τον Φουκουγιάμα φαντασίωσαν ως την άρση των αντιμαχιών και την είσοδο σε μιαν απεριόριστη σχόλη που αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα την εκπλήρωση των έσχατων ανθρωπίνων σκοπών (όπως κι αν τους όριζε ο καθένας), είναι στην πραγματικότητα ο θρίαμβος του κακού, η ατέρμονη και χωρίς νόημα βία που ροκανίζει απεριόριστα τον ίδιο τον κόσμο του νοήματος. Υποδυόμενος τον ήρωα που βρίσκεται σε δραματικό -μολονότι εικονικό- αγώνα με τον απόλυτο μηδενισμό του πραγματικού, υποκρίνεται ότι δεν καταλαβαίνει πως ο μηδενισμός είναι προϊόν της ίδιας τής θέσης όπου εστιάζει το φακό του, πως είναι απ' άκρου εις άκρον σκηνοθετημένος για να επιβάλει στα πράγματα εκείνο που τα πράγματα υποτίθεται ότι του λένε· έτσι, το απώτατο φιλοσοφικό ερώτημα που μπορεί να θέσει -χωρίς, όπως διατείνεται, να είναι σε θέση και να το απαντήσει- είναι του τύπου: Τι είναι περισσότερο καταστροφικό, οι ιδεολογίες που θέλουν να επιβληθούν πιστεύοντας ότι κατέχουν το μοναδικό νόημα ή η τυφλή, βουβή και ατέρμονη βία εκείνων που έχουν οριστικά παραιτηθεί από κάθε αξίωση νοήματος;

Δυστυχώς όμως για τις θεωρητικές φιλοδοξίες του Ανρί-Λεβί, ο έσχατος παραλογισμός που αναδίδουν τα παραδείγματά του ξεχειλίζει από νόημα. Μόνο που για να το ανακαλύψει κάποιος χρειάζεται να επανεστιάσει το φακό, από το «ζουμ» στις μεμονωμένες σκηνές στο «πανοραμίκ» του παγκόσμιου πλέγματος σχέσεων και κυριαρχίας, και από εκεί στο «μοντάζ» των επεισοδίων τριών τουλάχιστον αιώνων καταγραμμένης ιστορίας. Τότε θα φανεί καθαρά η άτεγκτη κίνηση των γεγονότων και οι πραγματικοί δράστες επί της σκηνής, οι οποίοι λεηλάτησαν όχι μόνο το έδαφος, τη ζωή και το μέλλον δισεκατομμυρίων πλασμάτων στον πλανήτη, αλλ' ακόμη και το ισχνό τους μερίδιο στην ελπίδα, την έσχατη πιθανότητα να έχει ο κόσμος τους κάποιο νόημα. Τότε και ο ίδιος ο συγγραφέας θα αποκαλυφθεί ως αθέατος συνεργός στην καταστροφή του νοήματος, σε μια πράξη διανοητικής τρομοκρατίας που ανατινάζει ανέλπιδα την κατανόηση και την αλήθεια. Το εγχείρημα του Ανρί-Λεβί, ώς εδώ τουλάχιστον, δεν συνίσταται στο κατάφωρο ψέμα αλλά στην εσκεμμένη παγίδευση της αλήθειας: μοιάζει με τα βλήματα τα λεγόμενα «decoy» που, χωρίς να είναι τα ίδια πυρηνικά, έλκουν πάνω τους τις αντιπυρηνικές βολές ώστε να περάσουν απρόσκοπτα εν συνεχεία οι πυρηνικές ρίψεις.

Παρ' όλ' αυτά, έκπληξη προκαλεί το γεγονός ότι ο Ανρί-Λεβί αποδείχτηκε ανίκανος να σταθεί εντέλει στο ύψος τής πονηρά υφασμένης στρατηγικής του. Με μιαν αναπάντεχα παρορμητική κίνηση, στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου υποκύπτει στον πειρασμό να αρθρώσει απερίφραστα εκείνο που, σύμφωνα με τους όρους τού στρατηγήματός του, δεν έπρεπε πουθενά να ειπωθεί αλλά να σταλάζεται υποδόρια στις συνειδήσεις. Αφού προηγουμένως επαναλάβει με εμβρίθεια ότι η μοναδική αληθινή γενοκτονία στην ιστορία του κόσμου, «το ίδιο το μέτρο του μη ανθρώπινου», είναι η εβραϊκή Σοάχ (σ. 366-7), θα σχολιάσει τη Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ στο Ντουρμπάν της Νοτίου Αφρικής το Σεπτέμβριο του 2001 όπου, προς κροκοδείλια θλίψη του, κανένα από τα πραγματικά κρίσιμα προβλήματα δεν συζητήθηκε. Είναι διδακτικό -και αρκετά διασκεδαστικό- να τον ακούσουμε: «Ε, λοιπόν, όχι. Συζητιέται το Ισραήλ. Επί οκτώ ημέρες δεν συζητιέται τίποτε άλλο από τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας για τα οποία το Ισραήλ είναι ένοχο απέναντι στους Παλαιστινίους. Και όλα αυτά γίνονται σαν να έχει διαλέξει όλος ο κόσμος να συμφωνήσει και να πει ότι δεν υπάρχει παρά ένα ρατσιστικό κράτος στον κόσμο, ότι αυτό το κράτος είναι το Ισραήλ, και επομένως δεν είναι ούτε επείγον ούτε καν χρήσιμο να σηκώσουμε το βαρύ μολυβένιο κάλυμμα που σκεπάζει εκείνους τους τόπους ερήμωσης και εγκλήματος που είναι η Αγκόλα, το Μπουρούντι, η Σρι Λάνκα, η Κολομβία, το Σουδάν [...] Ούτε η περίφημη απόφαση του 1975, που εξομοίωνε το σιωνισμό με μια μορφή ρατσισμού, δεν μιλούσε τόσο ξεκάθαρα για "πράξεις γενοκτονίας", για "εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας". Οσο για τη λέξη "apartheid" που ακούστηκε εκεί, στη χώρα του Νέλσον Μαντέλα, δεν ήταν μήπως τραγικά βλακώδης για την περίπτωση μιας χώρας όπου οι πάντες γνωρίζουν πως όλες οι μειονότητες, των Αράβων συμπεριλαμβανομένων, έχουν τα ίδια ακριβώς δικαιώματα με την εβραϊκή πλειονότητα;» (σ. 370-1).

Οταν και το τελευταίο στρατήγημα της συγκάλυψης πέφτει, όταν το ψεύδος και η θρασύτητα της αντιστροφής φτάνουν να διατυπώνονται τόσο βλακωδώς απερίφραστα, μπορούμε πράγματι να μιλάμε για οριστικό τέλος του νοήματος -κάθε νοήματος. Εδώ δεν υπάρχει καν αντίλογος επειδή ο λόγος έχει εξ ορισμού χάσει τα δικαιώματά του -και ανοίγει η πόρτα για άλλου είδους απαντήσεις, πολύ πιο τρομακτικές.

Για όποιον θέλει πραγματικά να γνωρίσει τα στοιχεία του φακέλου Γιουγκοσλαβία, στο αληθινό τους παγκόσμιο συμφραζόμενο και πέρ' από τις ένθεν και ένθεν συγκαλύψεις, πολύτιμο είναι το βιβλίο του Noam Chomski «Ο νέος στρατιωτικός ανθρωπισμός. Μαθήματα από το Κοσσυφοπέδιο» (Scripta, 2000).



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/01/2004