Αν όχι τώρα πότε;

Μας αναγνωρίζετε; Είμαστε τα πρόβατα του γκέτο.
Κουρεμένα για χίλια χρόνια, παραιτημένα στην προσβολή.
Είμαστε οι ράφτες, οι γραφιάδες και οι ψάλτες.
Μαραμένοι στον ίσκιο του Σταυρού.
Τώρα μάθαμε τα μονοπάτια του δάσους.
Μάθαμε να ρίχνουμε, και χτυπάμε στα ίσια.
Αν δεν είμαι εγώ για τον εαυτό μου, ποιος θα είναι για μένα;
Αν όχι έτσι, πώς; Κι αν όχι τώρα, πότε;

Έτσι αρχίζει το τραγούδι των παρτιζάνων του Γκένταλε στο συναρπαστικό βιβλίο του Πρίμο Λέβι "Αν όχι τώρα, πότε;", όπου εξιστορούνται οι σχεδόν απίστευτες περιπέτειες μιας ομάδας εβραίων ανταρτών από τη Ρωσία και την Πολωνία που βαδίζουν πολεμώντας από τους βαλτότοπους της Λευκορωσίας μέχρι την ελεύθερη, πια, Ιταλία, σε μια περίοδο που εκτείνεται από τον Ιούλιο του 1943 ως τον Αύγουστο του 1945. Πρόκειται για μια ιστορία επινοημένη, βασισμένη όμως σε πραγματικά γεγονότα, μέρος της σχεδόν ξεχασμένης εποποιίας των δεκάδων χιλιάδων Εβραίων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίοι αντί να υποταχθούν στη φριχτή τους μοίρα της εξόντωσης, βρήκαν τη δύναμη, μέσα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, να αντισταθούν και να ανταποδώσουν τα πλήγματα σ` έναν εχθρό που υπερτερούσε κατά πολύ σε στρατιωτική ισχύ.