Ελευθερία και εντολή

Το ανά χείρας βιβλίο ανατέμνει τις πολλαπλές όψεις της ανθρώπινης πράξης. Η διαλεκτική ελευθερίας και εντολής, Λόγου και κράτους, νόμου και τυραννίας, η ευθραυστότητα της βούλησης, η συνάρθρωση της ευθύνης με την αρετή, η έννοια του προσώπου, της θρησκείας και του Θεού, τίθενται στον ανοιχτό ορίζοντα της φιλοσοφικής διερώτησης. Ο Εμμανουήλ Λεβινάς προσέρχεται με σεβασμό στο σχολείο των Ελλήνων κλασικών, τους μελετά και τους σχολιάζει εμβριθώς, αναδεικνύει την ένταση, αλλά και τον βαθύ και ακατάλυτο δεσμό Αθήνας και Ιερουσαλήμ, Φιλοσοφίας και Πίστης, Λόγου και Ηθικής.
Η ηθική του άλλου ανθρώπου που προτείνει ο Λεβινάς είναι μια ηθική της ανιδιοτέλειας και της θυσίας, στην πρόσωπο με πρόσωπο σχέση με τον συνάνθρωπο, αλλά, καθώς έχει ως πυρήνα της τη δικαιοσύνη, αποτελεί ταυτόχρονα όρο της πολιτικής πράξης, αρχή οργάνωσης της φιλελεύθερης πολιτείας και ιδανικό της δημοκρατικής παιδείας.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Εμμανουήλ Λεβινάς έγινε οικείος στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό με το έργο «Ολότητα και άπειρο» (1989, εκδόσεις «Εξάντας», μετάφραση Κωστή Παπαγιώργη). Στο βιβλίο αυτό υπερασπίστηκε την υποκειμενικότητα, όχι ως μια εγωιστική διαμαρτυρία απέναντι στην Ολότητα, αλλά για να τη θεμελιώσει πάνω στην έννοια του απείρου και να αφηγηθεί πώς το άπειρο γεννιέται μέσα στη σχέση του Ιδιου (Meme) με το Αλλο (Autre).

Στο παρόν κείμενο ο φιλόσοφος ασχολείται με τις σχέσεις Λόγου και κράτους, νόμου και τυραννίας, ελευθερίας και εντολής, διερευνώντας τα όρια του «προσώπου» και τους τρόπους σύνδεσής του με τους εξωτερικούς θεσμούς αλλά και με τα επιμέρους πεδία της εσωτερικότητάς του. Το «πρόσωπο», οριζόμενο ως μια πραγματικότητα που αντιστέκεται και αντιπαρατίθεται προς το Αλλο (όχι κατά συμβεβηκώς, αλλά κατ' ουσίαν, δηλαδή, οντολογικά), αποτελεί ένα από τα κομβικά σημεία γύρω από τα οποία περιστρέφεται η σκέψη του Εβραίου στοχαστή. Ο μέγιστος φιλοσοφικός μύθος, κατά την άποψη του Λεβινάς, είναι ότι μια συνείδηση που λειτουργεί ως νομοθέτης των πραγμάτων θα μπορούσε να συμφιλιώσει ταυτότητα και διαφορά. Αυτή η πλάνη χτίστηκε πάνω στον Ολοκληρωτισμό του Ιδιου, εκεί όπου άλλωστε έχει στηριχτεί και το συνολικό οικοδόμημα της δυτικής φιλοσοφίας.

Ο Λεβινάς επαναφέρει εδώ στοιχεία ιδεών που παρουσίασε σε προηγούμενα έργα του: Το Ιδιο και το Αλλο εμφανίζονται ως οι κατηγορίες που συνδέονται άμεσα με την πράξη. Αλλά και η έννοια του εντέλλεσθαι τίθεται συνδεδεμένη με την κατηγορία τού πράττειν. Ανθρωπος της πράξης δεν είναι ο ενεργών, αλλά αυτός που δίνει εντολές στους άλλους, αυτός που πράττει επί μιας βουλήσεως. Το εντέλλεσθαι, βέβαια, προϋποθέτει μια προηγούμενη συμφωνία με τη βούληση στην οποίαν απευθύνεται, γι' αυτό και δεν νοείται ως κατάσταση βίας αλλά ως κατάφαση της έλλογης σκέψης. Ομως, επειδή υπάρχει και το εντέλλεσθαι του τυράννου απέναντι στο οποίο προκύπτει η αναγκαιότητα αντίδρασης, το κράτος και οι νόμοι γίνονται η εντολή-εχέγγυο για την προστασία της ανθρώπινης ελευθερίας.

Ο Εμμανουήλ Λεβινάς (1906-1955) είναι αυτός που έκανε γνωστή τη φαινομενολογία στη γαλλική φιλοσοφική σκηνή της εποχής του. Μαθητής του Χούσερλ και του Χάιντεγκερ, επηρεάστηκε βαθιά από τη σκέψη τους, αλλά αργότερα απομακρύνθηκε από την ιδέα της απρόσωπης χαϊντεγκεριανής ύπαρξης για να κατευθυνθεί προς το απτό ανθρώπινο ον, το πρόσωπο του Αλλου. Οσον αφορά το κυρίως έργο του, πολλές από τις ιδέες του έχουν ήδη διατυπωθεί από τον Μάρτιν Μπούμπερ και τον Γκαμπριέλ Μαρσέλ, ωστόσο ο ίδιος δεν ενδιαφέρεται να υποστηρίξει την πρωτοτυπία της σχέσης Εγώ-Εσύ, αλλά να φωτίσει την ηθική της δομή και τον τρόπο που αυτή συνδέεται με τη λειτουργία της υπέρβασης. Η ηθική που προτείνει ο Εβραίος φιλόσοφος είναι μια διαρκής πράξη ανιδιοτέλειας και θυσίας στο πεδίο των ανθρωπίνων σχέσεων.

Ο Λεβινάς υπερασπίζεται το Εγώ, στον βαθμό που αυτό γίνεται τόπος δεξίωσης του Αλλου, αλλά και στον βαθμό που παραχωρεί στο Αλλο την προτεραιότητα έναντι των ποικίλων εκδηλώσεων του σχετίζεσθαι. Το Εγώ ανακαλύπτει στην ετερότητα το πεδίο της αυτοπραγμάτωσής του, όχι ως εμφάνιση, αλλά ως πρακτική. Αυτό δεν σημαίνει ότι έτσι καταργείται το υποκείμενο, δηλαδή η ατομική συνείδηση, η οποία είναι αναγκαία για τη συγκρότηση της ατομικής ευθύνης. Διότι μόνο διά της ατομικής ευθύνης ιδρύεται το ιερό εντός του οποίου το Ιδιο και το Αλλο εξαλείφονται. Επομένως, και κάθε προσωπική εξέγερση (εναντίον της τάξης, του κράτους, των ιδεών, της καθεστηκυίας σύνθεσης πραγμάτων) δεν πριμοδοτεί το Εγώ με το πρόσημο της ιερότητας, παρά μονάχα διότι αυτό αναγνωρίζει «τα δάκρυα των άλλων». Ο υποστατικός πυρήνας ενός Εγώ που αναλαμβάνει την ευθύνη του για τον Αλλον είναι πλασμένος από αγιότητα, σημειώνει ο Λεβινάς.

Οταν το Εγώ ενδιαφέρεται για τον Αλλον φτάνει στην υψηλότερη υπαρκτική του βαθμίδα. Ο αλτρουισμός του, η κένωση του εγωισμού του, η απελευθέρωση από τον περιορισμό των ατομικών επιδιώξεων οδηγεί στην αληθινή ευτυχία, την έξοδο από κάθε μορφή αυταρέσκειας, για να διακοπεί επιτέλους η ανεστιότητα του «επίγειου ύπνου». Ετσι, με την εξύψωσή του στα ανώτερα πεδία της ηθικής συνείδησης, το Εγώ κατορθώνει να διανοίξει μια διάσταση μέσα στο Είναι.

Το αυστηρό οικοδόμημα της Βίβλου και τα κείμενα της ραβινικής παράδοσης αποτελούν τα θεμέλια πάνω στα οποία έχει χτιστεί το κοσμοείδωλο του Εμμανουήλ Λεβινάς. Οπως ακριβώς οι Ταλμουδιστές, επιμένει στον Νόμο και στη νομική οπτική των πραγμάτων, οι δε αντιλήψεις του για την «πρόσωπο με πρόσωπο» σχέση απεικονίζουν την εντολή του Λευιτικού για την «αγάπη προς τον πλησίον εαυτό». Ωστόσο, ας μην ξεχνάμε ότι εδώ πρόκειται για φιλοσοφία και όχι για θεολογία.

Ως φιλόσοφος της ηθικής (μιας ηθικής που δεν μπορεί να οικοδομηθεί παρά μονάχα πάνω στα θεμέλια της δικαιοσύνης), ο Λεβινάς συνδέεται άμεσα με την πολιτική πράξη και με την ιδέα της ελεύθερης πολιτείας. Η σκέψη του βέβαια διαφέρει κατά πολύ από αυτή του ομοθρήσκου του Ερνστ Μπλοχ, ο οποίος επιχείρησε να συγκροτήσει το «ρεαλιστικό» πεδίο της φιλοσοφικής του αναζήτησης ενσωματώνοντας το μαρξιστικό κοσμοείδωλο στην εβραϊκή πνευματικότητα. Για τον Λεβινάς μπορεί να είναι εξίσου αναγκαία η έξοδος από τον ιδεαλισμό (γι' αυτό άλλωστε προσχωρεί, κατ' αρχάς, στη φαινομενολογία, η οποία συναιρεί ιδεαλισμό και ρεαλισμό), πλην όμως θεωρεί και τον μαρξισμό και την υπερβατολογική οντολογία ως μη ικανές δυνάμεις για την υπέρβαση του ιδεαλισμού.

Ο φιλόσοφος κατανοεί τον Θεό σαν την «απαράδεκτη αφαίρεση», γι' αυτό και τον ορίζει μόνο μέσω των ανθρώπινων σχέσεων: ονομάζει θρησκευτική ζωή εκείνη την κατάσταση κατά την οποία δεν υπάρχει καμία δυνατότητα ιδιώτευσης, διότι το Εγώ βρίσκεται διαρκώς ενώπιον του Αλλου. Επομένως, στο έργο του το ιερό εξοστρακίζεται από τον ουρανό -τη θεωρητικολογία, τις ιδεολογίες, τη σφαίρα του αφηρημένου- για να κατοικήσει στη Γη και στην πράξη τού σχετίζεσθαι, όχι πλέον ως έννοια, αλλά ως συγκεκριμένη ανθρώπινη εμπειρία.

Στη χαϊντεγκεριανή οντολογία, όπου το ον παραμένει αδιαχώριστο από την κατανόηση του Είναι, ισχύει το πρωτείο της ελευθερίας απέναντι στην ηθική. Η ελευθερία προβάλλει μέσω μιας υπακοής στο Είναι: δεν κατέχει ο άνθρωπος την ελευθερία, αλλά εκείνη κατέχει τον άνθρωπο. Ο Λεβινάς θα υποστηρίξει ότι στον τρόπο που ο Χάιντεγκερ αντιλαμβάνεται την έννοια της ελευθερίας εδράζει η πρωτοκαθεδρία του Ιδιου· ενώ στη δική του φιλοσοφική αντίληψη, όπου το πρωτείο δίνεται στην ηθική και συνακόλουθα στη δικαιοσύνη, ιδρύεται το μόνο ασφαλές πεδίο για να διακινηθεί ολοκληρωμένα η σχέση πρόσωπο με πρόσωπο.

Ο Λεβινάς μας διαβεβαιώνει ότι ο εννοούμενος «περιορισμός» του Εγώ έναντι των εξωτερικών συνθηκών μπορεί να ιδωθεί από μια άλλη σκοπιά, καθώς η εσωτερικότητά του διακυβεύει δικά της μέτρα κίνησης που δεν την αυτοπεριορίζουν αλλά τη διευρύνουν προς άλλες πνευματικές περιοχές. Ετσι, η υπακοή στον Νόμο είναι δυνατόν να νοηθεί ως ελευθερία, και μάλιστα να προσλαμβάνει χαρακτήρα οικουμενικό, όχι μόνο γιατί στηρίζεται στην ηθικότητα, αλλά και γιατί διακινείται εξ ολοκλήρου εκτός του υποκειμενικού. Κατ' αντιστοιχία και η σχέση με τον Θεό, η οποία διαμεσολαβείται από τις εντολές του, μπορεί να γίνεται αποδεκτή ως εντέλλεσθαι που επισφραγίζει την αληθινή έκφραση του προσώπου, αφού θέτει το ον απέναντι στην ευθύνη του προς τον Αλλο, τον πλησίον εαυτό.

Ενα ακόμη ζήτημα που επαναφέρει εδώ ο Λεβινάς είναι το θέμα της υπέρβασης. Σε σχετικό ερώτημα του φιλόσοφου Ευγένιου Μινκόβσκι, παραθέτει ειδικές επισημάνσεις και διασαφηνίσεις, ώστε να φωτιστεί πληρέστερα αυτό που αποτελεί και το κατεξοχήν κέντρο της προβληματικής του: Η υπέρβαση, ως σχέση με τον Αλλον, δεν είναι εφικτή παρά μονάχα όταν απομακρυνθούμε από την έννοια του «πλησίον» (και του «ομοίου»), όταν δηλαδή ο Αλλος δεν μετέχει στην ίδια ουσία μ' εμάς (και στις ανάλογες ποιότητες), αλλά εκφράζει το απολύτως διαφορετικό, το απολύτως μακράν, την καθαρή αφαίρεση. Ετσι η «έκταση» του εαυτού δεν αποτελεί μόνο μια έξοδο από το Εγώ αλλά και μια ολοκληρωτική πλήρωση του χάσματος που γεννά η ετερότητα.

Το έργο του Εμμανουήλ Λεβινάς είναι μια συνάντηση της εβραϊκής παράδοσης με τον δυτικό πολιτισμό και ως εκ τούτου, σαν διαρκές εγχείρημα σύνθεσης της Ηθικής και του Λόγου, θέτει αντίστοιχα δεδομένα στον ορίζοντα της φιλοσοφικής διερώτησης. Ο ίδιος ο Εβραίος στοχαστής, αν και αρνείται τον όρο «θρησκεία» θεωρώντας τον πηγή πολλαπλών παρανοήσεων, καταλήγει εμφαντικά: Η προφητεία περί του τέλους της μεταφυσικής είναι πρόωρη. Το τέλος αυτό δεν είναι καθόλου βέβαιο. Η μεταφυσική, ως σχέση με το ον που ολοκληρώνεται με την ηθική, προηγείται της κατανόησης του Είναι και επιζεί της οντολογίας.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/03/2008