Η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος στον κυκλώνα του αντισημιτισμού

Συναφές με το θέμα της παρουσίας κι εγκατάστασης των εβραίων σ' ένα τόπο είναι και το φαινόμενο του αντισημιτισμού, το οποίο με τη σειρά του προκαλεί αντισταθμιστικά τον φιλοσημιτισμό. Κατά τη μακραίωνη εβραϊκή παρουσία στον ελληνικό χώρο δεν έλειψαν τα φαινόμενα αντισημιτισμού, θέμα που από άλλους έχει ήδη γίνει αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Θα περιοριστούμε στα γεγονότα του 1891, όπως εξελίχτηκαν στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο.
Σύμφωνα με τη γενικευμένη κρατούσα άποψη, ο αντισημιτισμός είναι ευρωπαϊκό φαινόμενο, εισαγόμενο στην Ελλάδα μέσω Επτανήσου, όπου οι πληθυσμοί κάτω από τη δυτική κυριαρχία είχαν αναπτύξει αντίστοιχο πνεύμα. Οι ταραχές λοιπόν του τέλους του 19ου αι. Που προκλήθηκαν σε Κέρκυρα και Ζάκυνθο, ευθύνονται αποκλειστικά για το αντισημιτικό κλίμα που άρχισε έκτοτε να δημιουργείται και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα το 1864 θα αποκαταστήσει την ισοπολιτεία για τους εβραίους των νησιών, δίνοντάς τους το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι άρα και τη δυνατότητα σταδιοδρομίας σε δημόσιες θέσεις. Όμως η συγκρατημένη φιλοσημιτική στάση των ελληνικών κυβερνήσεων μετά την Ένωση δεν θα αποτρέψει την έκρηξη των ταραχών, καθώς δεν συνάδει με τον υφέρποντα αντισημιτισμό της κερκυραϊκής κοινωνίας και των τοπικών αρχών. Οι εβραίοι ήταν και συνέχισαν να είναι ο "εσωτερικός εχθρός" που όχι μόνο δεν έπαψε, αλλά αντίθετα, με το δικαίωμα της ισονομίας που απέκτησε, αποτελεί στο 19ο αι. Απειλή μεγαλύτερη για την κερκυραϊκή κοινωνία.

Είναι παρατηρημένο ότι η βίαιη έκρηξη αντισημιτισμού που προκαλείται σ' ένα τόπο με συγκεκριμένη αφορμή σπάνια περιορίζεται μόνο στα τοπικά όρια. Συνήθως τέτοια φαινόμενα διαχέονται επενεργώντας ως ωστικά κύματα που επηρεάζουν και άλλους τόπους, όπου επίσης υπάρχουν εβραϊκές κοινότητες. Κάτι τέτοιο συνέβη και στην περίπτωση Κέρκυρας-Ζακύνθου όπως θα δούμε στη συνέχεια.








ΚΡΙΤΙΚΗ



Κατά την ταξινόμηση του αρχείου Δεληγιάννη που εναπόκειται στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού, η συγγραφέας εντόπισε φάκελο με 48 έγγραφα που αναφέρονται στα επεισόδια τα οποία ενορχηστρώθηκαν εναντίον των Ισραηλιτών της Κέρκυρας και της Ζακύνθου, μετά τη μυστηριώδη, ανεξιχνίαστη δολοφονία της οκτάχρονης Ρουμπίνας Βήτα Σάρδα, την 1η Απριλίου του 1891 και διήρκεσαν περί τους τρεις μήνες. Η λαϊκή μυθοπλασία απέδωσε, με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, το γεγονός αυτό στις τελετουργικές ανθρωποθυσίες χριστιανοπαίδων (την περίφημη γκεζερά), θεωρώντας μάλιστα ότι το νεαρό κορίτσι ήταν χριστιανή με το όνομα Μαρία Δεσύλλα. Το πογκρόμ εναντίον της εβραϊκής συνοικίας της Κέρκυρας που αριθμούσε περί τα 7.000 με 8.000 άτομα πυροδοτήθηκε με βιαιότητες, λεηλασίες κτλ. και το πνεύμα αυτό μεταφέρθηκε πολύ γρήγορα στη Ζάκυνθο, που είχε μικρή αριθμητικά εβραϊκή κοινότητα (γύρω στις 300 ψυχές), αρμονικά ενταγμένη στην τοπική κοινωνία.



Το ρεύμα



Η Ευτυχία Λιάτα επιχειρεί να συλλάβει τις ποικίλες όψεις του ζητήματος, που καθώς ξέσπασε σε προεκλογική περίοδο, δεν ήταν δυνατόν παρά να εμβαπτισθεί και στην ιδεολογική διαμάχη των αντίπαλων κομμάτων. Διεισδύει στις κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές παραμέτρους του αντισημιτικού ρεύματος (σελ. 59-96), που υιοθετεί την «αρχαϊκή» θρησκευτική εκδοχή, τη φαντασίωση δηλαδή της ανθρωποθυσίας, και δεν συμπλέει με την ευρωπαϊκή συγκυρία του φθίνοντος 19ου αιώνα, η οποία προβάλλει «την ιδέα της συνωμοσίας των παντοδύναμων εβραϊκών δικτύων που απειλούν το παγκόσμιο status quo». Διατρέχει αναλυτικά τα γραπτά τεκμήρια: την έκθεση του ανακριτή Θεαγένη Κεφαλά, ημερολογιακές σημειώσεις αυτοπτών μαρτύρων, επιστολές που απευθύνονται σε προσωπικότητες της εποχής (Θ. Δεληγιάννης, Ασπασία Ρώμα) ή στον Τύπο, και σχολιάζει τη σχετική αρθρογραφία. Συνάγεται πως το όλο ζήτημα τοποθετείται σε ένα σύνθετο πλέγμα οικονομικών σχέσεων και ιδεολογικών συναρτήσεων: η θέση που κατέχουν οι εβραίοι στο εμπόριο, αλλά και η Ενωση της Επτανήσου και η ισοπολιτεία που διέπει πλέον τους κατοίκους των νησιών δημιουργούν νέο πλέγμα ανταγωνισμών μέσα στην επτανησιακή κοινωνία. Ομως η συγγραφέας εντάσσει στην προβληματική της και μια άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρο, που προκύπτει από την ενδελεχή μελέτη των πηγών: το αντιεπτανησιακό κλίμα που διαμορφώνεται στην ελλαδική κοινωνία και το χρέος όσων λόγιων Επτανήσιων παίρνουν μέρος στη διαμάχη για την υπεράσπιση των πολιτισμικών τους αξιών.

Η «λογοτεχνική αναπαράσταση των "εβραϊκών"» (σελ. 97-121) παρέχει τη δυνατότητα στη μελετήτρια να χρησιμοποιήσει ερμηνευτικά τη δημιουργική λογοτεχνία, η οποία δεν αποτελεί ιστορικό τεκμήριο αυτό καθαυτό, μεταγράφει ωστόσο, μεταπλάθοντας ενίοτε πολύ ικανοποιητικά την ιστορική εμπειρία. Χρονολογικό ορόσημο αποτελεί η σκιαγράφηση της «Οβρίας», που με μαντζούνια και φίλτρα προστρέχει τις κρυφές ανάγκες του γυναικείου πληθυσμού της Ζακύνθου του 1712, εποχή κατά την οποία διαδραματίζεται ο Βασιλικός του Αντ. Μάτεση (1831). Τότε είχαμε πάλι ταραχές στη Ζάκυνθο· ίσως, υποθέτω, απόηχοί τους είναι οι προπηλακισμοί και οι εμπαιγμοί, στους οποίους αναφέρεται η Οβρία του Βασιλικού. Περίοπτη θέση στην ανάλυση κατέχει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ως ένας φιλελεύθερος και μειλίχιος μάρτυρας εκ των έσω, κυρίως με το θεατρικό του έργο Ραχήλ (1909) και με το μεταγενέστερο μυθιστόρημα Μεγάλη Περιπέτεια. Εχουμε πλούσιες αναφορές σε συγγραφείς και έργα που γράφτηκαν εκτός Επτανήσου με αντισημιτικό προσανατολισμό, όπως στην περίπτωση της Μ. Μηχανίδου, ή φιλοσημιτικά, με πιο πρόσφατη τη Συκοφαντία του αίματος (1997) του Βασίλη Μπούτου.



Το γκέτο



Στο κεφάλαιο που ακολουθεί: «Η ιστοριογραφία για τα "εβραϊκά" του 1891» (σελ. 122-146) η μελετήτρια προβαίνει σε μια οξυδερκή και κριτική παράθεση, βαλμένη χρονολογικά, των τρόπων που αντιμετώπισαν οι ιστοριογράφοι της Επτανήσου το συγκεκριμένο γεγονός αλλά και τη γενικότερη θεώρηση των εβραϊκών κοινοτήτων και του ιουδαϊσμού (από τους Ερμάννο Λούντζη, Ιωάννη Ρωμανό, Σπ. Δε Βιάζη, Γ. Ζαβιτσιάνο, Φρ. Καρρέρ ως τους Λ. Ζώη, Κ. Δαφνή και τους νεότερους ιστορικούς που ασχολούνται με το ζήτημα, τον Γ. Μαργαρίτη, τη Μαρούλα Ευθυμίου, κ.ά.). Η ανασκόπηση στη διεθνή βιβλιογραφία με την εισαγωγή στη συζήτηση των νέων θέσεων που εισάγει στη διδακτορική της διατριβή η Αμερικανοεβραία Pearl Preschel (1984) και η κριτική για την τεκμηριωτική μονομέρεια και την έλλειψη ερμηνευτικής πλαστικότητας που καταλογίζονται στον Bernard Pierron προάγουν σημαντικά το όλο ζήτημα.

Το Επίμετρο (σελ. 153-244) με την παράθεση των ντοκουμέντων όχι μόνον ενισχύει, αρματώνει την ιστορική προσέγγιση της συγγραφέως, αλλά και λειτουργεί, ίσως ερήμην της εξιστόρησης, σε μερικές περιπτώσεις συγκινησιακά, όπως π.χ. στα διεισδυτικά άρθρα και στις συνεντεύξεις του Ν. Σπανδωνή αναφορικά με τη διεξαγωγή των ανακρίσεων και τα ευρήματα αλλά και με την τόσο σκληρή στην ανυπόκριτη αλήθεια της περιγραφή του εβραϊκού γκέτο της Κέρκυρας.



Αννα Ταμπάκη (καθηγήτρια Θεατρικών Σπουδών)

Το ΒΗΜΑ, 17/09/2006