Paradiso

Με αυτήν την έκδοση παραδίδεται στο αναγνωστικό κοινό ένα πρωτοφανές λογοτεχνικό είδος και έργο, που εισάγει για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια άγνωστη πλευρά και δυνατότητα της μυθιστοριογραφίας: τη σύνθεση σε ένα και το αυτό έργο του δοκιμιακού λόγου (φιλοσοφικού, κυρίως) με τον ποιητικό και τον μυθιστορηματικό, ένα συνεχή διάλογο μεταξύ του μυθιστορημένου ποιήματος και του ποιητικού μυθιστορήματος. Αυτό το είδος σύνθεσης, αν και γνωστό από ανάλογα έργα άλλων συγγραφέων, στην περίπτωση του Παραδείσου μας αποκαλύπτεται ως άγνωστο και μοναδικό, εξαιτίας της ιδιοπροσωπίας του τρόπου και της τεχνικής της συγγραφής. Για τον Έλληνα αναγνώστη, ειδικά, αυτό το έργο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς η μυθοποιητική διάστασή του εκπορεύεται κυρίως από την ελληνική μυθολογία και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και γραμματεία. Αυτή η περιπέτεια της συγγραφής καθιστά και την ίδια την ανάγνωση μια περιπέτεια, μέσω των ιστοριών των διαφόρων προσώπων του μυθιστορήματος, οι οποίες έχουν ως συνεκτικό ιστό την ιστορία ζωής (μυθοπλασμένη αυτοβιογραφία) του κεντρικού «ήρωα» του έργου, που δεν είναι άλλος από τον συγγραφέα.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Το μυθιστόρημα μύθος της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας δεν είναι, όπως πολλοί νομίζουν, το Εκατό χρόνια μοναξιά του Κολομβιανού Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ούτε το Πέδρο Πάραμο του Μεξικανού Χουάν Ρούλφο, ούτε Το πράσινο σπίτι του Περουβιανού Μάριο Βάργκας Γιόσα, ούτε Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους του επίσης Μεξικανού Κάρλος Φουέντες, αλλά το Paradiso (Ο παράδεισος) του Κουβανού Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Το έργο το εγκωμίασαν γράφοντας βιβλία γι' αυτό συγγραφείς του κύρους του Γιόσα και του Χούλιο Κορτάσαρ, αλλά είναι ο Φουέντες που έχει γράψει ότι το «πιο μεγάλο μυθιστόρημα που γράφτηκε στην ισπανόφωνη Αμερική είναι το Paradiso του Χοσέ Λεσάμα Λίμα» (το κείμενό του δημοσιεύθηκε στο Magazine Litteraire και μεταφράστηκε για το Διαβάζω). Συνεχίζει ο Φουέντες: «Το μυθιστόρημα γίνεται εδώ ποιητική κίνηση προικισμένη με τους δικούς της νόμους που τροφοδοτεί μια απληστία που περιέχει τις πρωτεϊκές μορφές του μπαρόκ αλλά και την πληρότητα του κορμιού, του χρόνου, του χώρου και του λόγου». Και παρακάτω: «Το τεράστιο παλίμψηστο κείμενο του Paradiso ανοίγει με ένα είδος διχασμένης ιδιορρυθμίας, με κάτι το απίθανο που ζητά όχι μόνο τη δική μας σύμπραξη αλλά κι έναν συνδυασμό όλων των αντιθέσεων της λατινοαμερικάνικης ψυχής...».



Μεταφυσική τόλμη



Δύσκολο το κείμενο του Φουέντες, εξίσου δύσκολο και το Paradiso, και σχεδόν άγνωστος στη χώρα μας ο Χοσέ Λεσάμα Λίμα, ο Προυστ της Καραϊβικής, όπως τον αποκάλεσαν οι Γάλλοι - το μυθιστόρημα εκδόθηκε στο Παρίσι το 1971 από τον οίκο Seuil. Αν αφαιρέσουμε τις μεταφράσεις αποσπασμάτων του έργου του από τον λάτρη της ισπανόφωνης λογοτεχνίας Κώστα Τσιρόπουλο (δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Ευθύνη) και τη συλλογή διηγημάτων του Το παιχνίδι των αποκεφαλισμών (μετάφραση Θέμη Τασούλη, εκδόσεις Λιβάνη, 1987), δεν υπάρχουν ίσως άλλα κείμενα του συγγραφέα στην ελληνική γλώσσα. Ο Χοσέ Μαρία Αντρές Φερνάντο Λεσάμα Λίμα, με καταγωγή κουβανική, βασκική και ανδαλουσιάνικη, γεννήθηκε στην Αβάνα τον Δεκέμβριο του 1910. Ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός και πέθανε το 1919, γεγονός καθοριστικής σημασίας για την επιλογή του Χοσέ να γίνει συγγραφέας. Αφού τελείωσε το γυμνάσιο, σπούδασε νομικά. Το 1937 δημοσίευσε το πρώτο του έργο, το ποίημα Ο θάνατος του Νάρκισσου και το 1940 το Εγκώμιο στον Χουάν Ραμόν Χιμένεθ. Εχοντας ένα μεγάλο ενδιαφέρον για τα περιοδικά, το 1944 ιδρύει το Origenes, το περιοδικό που θεωρείται το καλύτερο που κυκλοφόρησε ποτέ στον ισπανόφωνο κόσμο. Ως το 1944 που άρχισε η τμηματική δημοσίευση του Paradiso, ασχολήθηκε με το γράψιμο ποίησης και δοκιμίων, καθώς και τη δημιουργία περιοδικών, ενώ εργάστηκε ως δικηγόρος και υπάλληλος στο υπουργείο Παιδείας. Μετά τη νίκη της επανάστασης προσλήφθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού ως υποδιευθυντής του Τμήματος Εκδόσεων (με διευθυντή τον Αλέχο Καρπεντιέρ) και εισηγήθηκε την έκδοση πολλών κλασικών και σύγχρονων έργων. Το 1966 εκδόθηκε στην Κούβα το Paradiso, προκαλώντας αμηχανία στο καθεστώς, το οποίο βρήκε το μυθιστόρημα πολύ μεταφυσικό και πολύ τολμηρό και άρα επικίνδυνο για τη διάπλαση της νεολαίας, γι' αυτό και το απέσυρε από τα βιβλιοπωλεία ως σκανδαλώδες. Οι σχέσεις του με το επίσημο κράτος ψυχράθηκαν και το 1970 παραιτήθηκε από τη θέση του για να αφιερωθεί αποκλειστικά στη συγγραφή. Πέθανε στην Αβάνα τον Αύγουστο του 1976 από πνευμονία.

Τι ακριβώς είναι όμως το Paradiso; Είναι κατ' αρχήν ένα μυθιστόρημα ποταμός 717 σελίδων (αριθμό που μυθοποίησε ο Κορτάσαρ), με μεγάλο βαθμό δυσκολίας (ως προς τη δομή, τη λειτουργία και τη μορφή του) στην ανάγνωση και θυμίζει, τηρουμένων των αναλογιών, λίγο τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόις και λίγο τον Ανθρωπο χωρίς ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούζιλ. Οπως τονίζει ο μεταφραστής του (και συγγραφέας μυθιστορημάτων) Μανώλης Παπαδολαμπάκης στον πρόλογό του που τιτλοφορείται «Οδηγίες προς ναυτιλλομένους» (έχει γράψει επίσης και ένα εξαιρετικό επίμετρο και ένα χρονολόγιο συνοπτικής ιστορίας της Κούβας), πρόκειται για «ιδιόμορφο» - έχει τη χροιά του νεομπαρόκ ύφους - και «ιδιότροπο» ως προς την τεχνική του μυθιστόρημα. Σε αυτό συνυπάρχουν ο ιμπρεσιονισμός, ο ρεαλισμός, ο υπερρεαλισμός και ο μαγικός ρεαλισμός. Πρόκειται, προσθέτει, για μια γιγάντια τοιχογραφία από μωσαϊκό, ένα πανόραμα χαρακτήρων, ιδεών, εικόνων, μεταφυσικών συμβολισμών, φυσικών νόμων και φαινομένων, ιστορικών γεγονότων και προσώπων καθώς και άλλων ετερόκλητων στοιχείων. Για να γραφτεί αυτό το έργο ο συγγραφέας χρησιμοποίησε πλείστες όσες πηγές: μυθολογία, ιστορία, θρησκειολογία, φιλοσοφία, τέχνες, λογοτεχνία, ψυχολογία, επιστήμες κτλ.



Στα χέρια υπηρετών



Μια πρώτη άποψη που προέρχεται από την πρόχειρη ανάγνωση δείχνει πως το μυθιστόρημα είναι αυτοβιογραφικό, αφού ο κεντρικός ήρωας, ο Χοσέ Σεμί, μολονότι δεν ταυτίζεται με τον συγγραφέα, έχει πολλά κοινά σημεία με αυτόν. Στο πρώτο κεφάλαιο μαθαίνουμε για την οικογένεια και τα παιδικά χρόνια του ήρωα, ο οποίος μεγαλώνει σε στρατόπεδα (όπως ο συγγραφέας), στα χέρια υπηρετών. Στη συνέχεια τον βρίσκουμε στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο, όπου σπουδάζει νομικά (όπως ο συγγραφέας) και συγχρωτίζεται με δύο νεαρούς, τον Ρικάρδο Φρόνησις και τον Φοσιόν. Εκεί, στη μετεφηβική ηλικία του ήρωα, ολοκληρώνεται το μυθιστόρημα. Μια δεύτερη άποψη μπορεί να το θεωρήσει ως μια πραγματεία περί ομοφυλοφιλίας (εξ ου και το σκάνδαλο που προκλήθηκε στην Κούβα, όταν πρωτοεκδόθηκε), αλλά και σχόλιο για τις ερωτικές αποκλίσεις (εκτός των άλλων γίνεται λόγος για την αιμομειξία). Μια τρίτη ίσως το θεωρήσει ως περιπλάνηση στην Αβάνα, την εξαίσια πολιτεία (κάτι που κάνει ο Τζόις με το Δουβλίνο).

Για τους έλληνες αναγνώστες το μυθιστόρημα έχει μια ενδιαφέρουσα πλευρά: ο συγγραφέας αναφέρεται συχνά στην ελληνική μυθολογία, στη φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας ονόματα και έργα αλλά και λέξεις (γραμμένες με λατινικά στοιχεία) χωρίς τη μετάφρασή τους. Το Paradiso, μυθιστόρημα ποιητικό και δοκιμιακό, επιδέχεται, όπως όλα τα σπουδαία έργα τέχνης, πολλές ερμηνείες και ο αναγνώστης χρειάζεται, σύμφωνα με τον μεταφραστή του, ξεναγό για να οδηγηθεί στα δύσβατα μονοπάτια του. Ασφαλώς δεν είναι ένα ανάγνωσμα για πολλούς, απαιτεί προσοχή και δεν είναι εύκολο στην κατανόησή του. Ωστόσο η έκδοσή του στην ελληνική γλώσσα εμπλουτίζει και συμπληρώνει την κουβανική, τη λατινοαμερικάνικη, γενικότερα την ισπανόφωνη βιβλιογραφία η οποία θα έμενε χωλή χωρίς αυτό.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-05-2003