Καβάφης

Η βιογραφία του Κωνσταντίνου Καβάφη (1863-1933), από τον R. Liddell, που έτυχε ευρείας αποδοχής και τώρα επανεκδίδεται με εισαγωγή και ενημερωμένη βιβλιογραφία από τον P. Mackridge, παραμένει μοναδική. Το βιβλίο γράφτηκε αφού εξασφαλίστηκε στο συγγραφέα η ακώλυτη πρόσβαση στα αρχεία του ποιητή και δίνει ένα λεπτομερή απολογισμό της δύσκολης ζωής του. Ο Liddell είναι ο πρώτος που έγραψε για τις τρικυμιώδεις σχέσεις του με τους έξι αδελφούς του και την αυταρχική μητέρα του -που απαιτούσε τη συνεχή φροντίδα του μέχρι το θάνατό της (όταν ο Καβάφης ήταν ήδη μεσήλικας)-, για τη ρουτίνα της δουλειάς του στο γραφείο, για την αγάπη του για τους άνδρες. Ο συγγραφέας πραγματεύεται κάθε πλευρά της ζωής του ποιητή με μεγάλη κατανόηση και λεπτότητα και τη συσχετίζει με την ποίησή του, ρίχνοντας πολύτιμο φως στο έργο του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η μελέτη του R. Liddell για τον Καβάφη συνιστά την πιο συγκροτημένη απόπειρα βιογραφίας ενός ποιητή που έζησε εργένης, με μια κλίση ερωτική στιγματισμένη, μόνος, σε μια κοινωνία που ήταν σεμνότυφη πολύ και τον αντιμετώπισε ως «μαύρο πρόβατο», αξιοπερίεργο ζώο ή και αντικείμενο θυμηδίας στα γεράματά του πια, παρά ως καύχημά της ύψιστο πνευματικό.

Ο Αγγλος ερευνητής υπήρξε απ' τους λίγους που μπόρεσαν ν' αντλήσουν στοιχεία απ' το αρχείο του ποιητή (με εκατοντάδες αποκόμματα, σημειώσεις, ανέκδοτα κείμενα, φωτογραφίες, ενθύμια, χειρόγραφα ατελών ποιημάτων κ.ά.), μυστικοπαθώς φυλαγμένο επί τριάντα χρόνια απ' τον κληρονόμο του, κι άλλα τόσα απ' τον Γ. Σαββίδη, που εξίσου αντιεπιστημονικά το χρησιμοποίησε γι' αυτοπροβολη του μάλλον, με την παρουσίαση διαρκώς «άγνωστων ντοκουμέντων» αποσπασματικά, δίχως να προβαίνει ποτέ σε συνολική δημοσίευση, και μη επιτρέποντας την πρόσβαση παρά σε άτομα της επιλογής του.

Ο Liddell επιδόθηκε μεθοδικά στην κριτική αντιμετώπιση των δεδομένων, διαλύοντας τους μύθους που 'χαν σιγά σιγά περιβάλλει τ' όνομα του Καβάφη, καθώς οι περισσότεροι μελετητές του είχαν προσπαθήσει ν' αντλήσουν εξηγήσεις για το έργο του μέσ' από «αθέατες πτυχές» του βίου του και κάποιοι μάλιστα δεν δίστασαν να κατασκευάσουν μια φανταστική «ζωή» του, για να στηρίξουν έπειτα πάνω της όποιαν ερμηνεία των ποιημάτων του ενδόμυχα επιθυμούσαν! Χαρακτηριστική περίπτωση, ο φανατικός Τσίρκας, που παρουσίασε έναν Καβάφη όπως θ' άρεσε στην Αριστερά, αμείλικτο κοινωνικό μαχητή κατά του ιμπεριαλισμού, κι επιχείρησε να σερβίρει όλη την πρώιμη ποίησή του, ως συμβολική-υπαινικτική, δήθεν, κατά της αποικιοκρατίας των Εγγλέζων στην Αίγυπτο!... Τέτοιες κι άλλες ανάλογες φαντασιοκοπίες, λάβαρα για καιρό της τάχα «προοδευτικής» έρευνας, αναιρούνται καταλεπτώς μέσ' απ' τις τεκμηριωμένες αναλύσεις του Liddell, που αποσκοπούν στο ξεκαθάρισμα επιτέλους της εικόνας και την έκθεση της αλήθειας για τον ποιητή, γυμνής, χωρίς ψιμύθια, όσο κι αν πτωχική τη βρίσκει ενίοτε κανείς...

Αχίλλειος πτέρνα του έργου: η έλλειψη αισθητικού κριτηρίου, που φαίνεται σε κάμποσες άστοχες κρίσεις του συγγραφέα για λαμπρές συνθέσεις του Καβάφη, όπως οι Θερμοπύλες, για τις οποίες γράφει ότι «με καμμιά ερμηνεία δεν μπορεί να γίνουν ένα ικανοποιητικό ποίημα», ή για το Che fece... il gran rifiuto, ότι «είναι αποτυχημένο» και για τους έξοχους εκείνους Νέους της Σιδώνος, 400 μ.Χ., ότι πάλι «δεν τον ικανοποιούν». (Δεν είν' ο μόνος, βέβαια! Και ο πολύ πιο ευαίσθητος, κατά τεκμήριον, Σεφέρης, με μιαν εξοργιστική ενίοτε στενότητα πνεύματος, καταδίκαζε αξιότατες συνθέσεις του ομοτέχνου του Αλεξανδρινού...) Ωστόσο, δεν θα διαβάσει κανείς τον Liddell για τις αισθητικο-κριτικές του αποτιμήσεις, αλλά πρωτίστως ως βιογραφία -κι εκεί η συμβολή του στις καβαφικές σπουδές παραμένει πολύτιμη.

Για να κυκλοφορήσει νέα μετάφραση ενός ήδη μεταφρασμένου και γνωστού από χρόνια βιβλίου, θα πρέπει η παλιότερη να 'ταν ανεπαρκής. Κι η αλήθεια είναι πως η απόδοση της Καίτης Λογοθέτη-Αντερσον, το '80, στον Ικαρο, δεν έλεγε και τίποτε σπουδαίο. Αλλ' όταν έρχεσαι ν' αντικαταστήσεις κάτι, για να δικαιωθείς που ξανακάνεις κόπον ήδη γινομένο, προϋποτίθεται πως θέτεις αυστηρότερα κριτήρια απ' τα συνηθισμένα. Στην προκειμένη όμως περίπτωση, οι μεταφράστριες δεν διαθέτουν μήτε τα βασικά προσόντα για να 'μπουν στην κονίστρα!

Τ' ότι δεν έχουν ιδέα από αρχαία Ιστορία είναι ηλίου φαεινότερον, αλλιώς δεν θα ονόμαζαν, στη σελ. 254, τον Φίλιππο Ε' της Μακεδονίας: «Φίλιππο Μακεδόνα», γιατί «Φίλιππος Μακεδών» ήταν μόνον ο Φίλιππος Β', ο πατέρας του Μεγαλέξαντρου, ούτε θα μετέφραζαν με τόσα λάθη το χωρίο του Πλουτάρχου, απ' όπου εμπνεύστηκε ο Καβάφης το Απολείπειν ο θεός Αντώνιον (σελ. 258). Μα μήπως είναι στοιχειωδώς έστω εξοικειωμένες με το έργο του Καβάφη ή με την καβαφική βιβλιογραφία; Πώς να το πιστέψει κανείς, όταν σχολιάζοντας τη φράση του Liddell, στη σελ. 19: «περιμένουμε την έκδοση αποσπασμάτων και σημειώσεων του ποιητή από τον Γ. Σαββίδη», γράφουν πως «ίσως εννοεί το έργο Καβαφικές εκδόσεις, του 1992»! Δεν θα 'πρεπε να 'ξεραν ότι η συγκεκριμένη μελέτη, όχι μόνο είχε κυκλοφορήσει ήδη απ' το 1966 (το 1992 έγινε μόνον ανατύπωση!) κι ασφαλώς τη γνώριζε ο Liddell, αφού παραπέμπει σ' αυτήν μες στο ίδιο το έργο του, υπό τη συντομογραφία: «Καβαφική Βιβλιογραφία», παρά κι ότι βέβαια δεν περιέχει «αποσπάσματα και σημειώσεις του ποιητή»;... Σαν να μην έφταναν οι απροσεξίες στις σελ. 170-4, όπου ο Liddell μεταφέρει κάποιες παρατηρήσεις του Καβάφη πάνω στα έργα του Αγγλου στοχαστή Ράσκιν, για τις οποίες ρητώς αναφέρει ότι ήταν «γραμμένες στα ελληνικά», τόσο απρόσεχτα δουλεύουν, ώστε αντί να ξυπνήσουν και να ψάξουν αυτά τα ελληνικά πρωτότυπα (δημοσιευμένα στην Επιθεώρηση Τέχνης του 1963), ή έστω να τα πάρουν απ' την παλιά έκδοση του Ικαρου, τα ξαναμετάφρασαν απ' τα ...αγγλικά, μ' αποτέλεσμα να διαβάζουμε Καβάφη μέσω αγγλικής μετάφρασης!

Μα μήπως ξέρουν ελληνικά, τουλάχιστον; Από τη σελ. 205: «ο Καβάφης διένειμε καμμιά φορά τα ποιήματά του» και πάλι λίγο παρακάτω: «κάθε φορά που διένειμε ανάτυπα», φαίνεται καθαρά πως αδυνατούν να διακρίνουν τη διαφορά μεταξύ παρατατικού (διένεμε) και αορίστου (διένειμε) και χρησιμοποιούν άλλον γραμματικό τύπο αντ' άλλου!

Τέλος, η γενικότερη άγνοιά τους ελέγχεται στην τελευταία αράδα του βιβλίου, όπου ο Liddell, ύστερα από πεντάχρονη παραμονή στην Αλεξάνδρεια, τολμά να περηφανευτεί, δανειζόμενος το πασίγνωστο καβαφικό: γι' Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός.

Οι μεταφράστριες όμως, μη αναγνώριζοντας την προέλευση του στίχου, καταστρέφουν την εύστοχη κατακλείδα, αντικαθιστώντας τη μ' ένα καθαρευουσιάνικο ρητό δικής τους εμπνεύσεως, όπως μπορούσαν καβαφίζοντας κουτσά-στραβά να το σκαρώσουν: Αλεξανδρινός δι' Αλεξανδρινόν γράφει!

Επιμελητής (αν υπήρξε!) κι εκδότης φέρουν εξίσου βαρύ μερίδιο ευθύνης για την ατημέλητη μορφή του έργου: Στη σελ. 127 η ίδια πρόταση εμφανίζεται δύο φορές. Στη 207 έχει ξεφύγει εντελώς ασύντακτη κι ελλιπής φράση. Από τα παραθέματα καβαφικών εξομολογήσεων, στη σελ. 107, λείπει η χρονολογία του τελευταίου, ενώ τα τυπογραφικά λάθη δίνουν και παίρνουν. Οσο για τα Ευρετήριο, ο «Δημήτριος Μακεδών» κι ο «Δημήτριος Σωτήρ», που εμφανίζονται ξεχωριστά, είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, ενώ ο Εφιάλτης κατατάσσεται στο «Τ», ως «Τραχίνιος ή Μαλεύς» (sic!), από το εθνικό της καταγωγής του!... Λίγο προσοχή παραπάνω δεν θα 'βλαφτε!

Μουσείο Καβάφη ή αποθήκη επίπλων;

Στο συμβατικό προλόγισμά του, αρχή αρχή του τόμου (τι άραγε προσθέτει, πέραν των αδίκων επικρίσεων κατά του Liddell για το μέγιστο ίσα ίσα προτέρημα του έργου, το αριστοτεχνικό συγύρισμα Τσίρκα, που κι όλη η νεότερη έρευνα άλλωστε τον έχει πια παραμερίσει;), ο νεοελληνιστής Ρ. Mackridge επιχειρεί να διαλύσει τους βάσιμους μολαταύτα φόβους του συγγραφέα για την τύχη του σπιτιού και του τάφου του Καβάφη, με την απειλητικά αυξανόμενη ανοικοδόμηση στην Αλεξάνδρεια τις τελευταίες δεκαετίες. Μας διαβεβαιώνει πως το διαμέρισμά του λειτουργεί ως «μουσείο» του Καβάφη και μαζί του Ελληνοαιγύπτιου Στρατή Τσίρκα. Πέραν του ότι μια τέτοια υποχρεωτική συστέγαση του ποιητή με το χειρότερο διαστρεβλωτή του θα κάνει τα κόκαλα του έρμου του Αλεξανδρινού να τρίζουν, μια προσωπική μαρτυρία αρκεί, νομίζω, για να πείσει ότι, όπως τα ράσα δεν κάνουν τον παπά, έτσι και η ταμπέλα δεν κάνει το μουσείο.

Φλεβάρη του '95, καθοδηγώντας τηλεοπτικό συνεργείο, εξ αφορμής του ανόητου εκείνου θορύβου περί δήθεν τάφου του Μεγαλέξαντρου στη Σίβα, βρέθηκα στην Αλεξάνδρεια, όπου έπρεπε να πάρουμε κάποια πλάνα με ανάγνωση καβαφικών ποιημάτων μες στο ίδιο το γραφείο του ποιητή. Στο δεύτερο όροφο του ρυπαρού κτιρίου δεν υπήρχε παρά ένα γραφείο και μια καρέκλα σε στιλ αραμπέσκ, με μια παλιά λάμπα, σε διπλανό δωμάτιο, ένα τραπέζι και μια βιβλιοθήκη κατασκονισμένη με καβαφική βιβλιογραφία φύρδην-μίγδην μ' έργα του Τσίρκα, κι έναν νυσταλέο Αιγύπτιο φύλακα, που δεν ασχολήθηκε καν με την παρουσία μας, ενώ στην άλλη άκρη του διαδρόμου, στην κρεβατοκάμαρα, βρισκόταν ένα κρεβάτι σιδερένιο. Καθώς τα γυρίσματα παρατράβαγαν, αγρυπνισμένος απ' το ταξίδι, ένιωσα τα βλέφαρά μου να βαραίνουν -αλλά πού να ξαποστάσεις; Πήρα το θάρρος κ' έκατσα στην άκρη του κρεβατιού. Στο μισοσκόταδο των κλειστών παντζουριών (η κούραση είναι κακός σύμβουλος!) τόλμησα ν' αναγείρω στο κεφαλάρι, όντας έτοιμος να πεταχτώ αν άκουγα βήματα στο διάδρομο... Μάταια ανησυχούσα! Κανείς δεν ενδιαφέρθηκε και σιγά σιγά βολεύτηκα ανεβάζοντας και τα πόδια και ξαπλώνοντας φαρδιά - πλατιά πάνω στο ύποπτο κιτρινισμένο στρώμα... Με πήρε ύπνος βαθύς και ξύπνησα μόνο απ' το θόρυβο του συνεργείου που μάζευε τα καλώδια και φόρτωνε να φύγει...

Ισως έτσι να βίωσα αμεσότερα από κάθε άλλον τον καβαφικό στίχο:

Κι ακούμπησα και πλάγιασα στες κλίνες των, και ίσως, με την εγκοίμησή μου εκείνη, ν' άγγιξα και το «πνεύμα» του ποιητή, πλην, πώς θα φαινόταν στον κ. Mackridge ένα βρετανικό μουσείο, όπου οι επισκέπτες θα ξεκουράζονταν πάνω στα εκθέματα;...

Δίχως χρήματα, οργάνωση, αλλά και προσωπικό μεράκι κι ενδιαφέρον, και οίστρο, και πρωτίστως επιτήρηση, «μουσείο» δεν στήνεται και βιβλίο δεν γίνεται, παρεκτός κι αν είναι σαν το «μουσείο Καβάφη»: bon pour l' Orient...



ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/07/2002