Παγκοσμιοποίηση και αριστερά

Με τη συνεργασία του Νικολάου Λιούση και του Αντώνη Πλατανιά


Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 πέρασε πλέον στην ιστορία όχι απλώς ως η φονικότερη επίθεση που πραγματοποιήθηκε ποτέ -και δή σε περίοδο ειρήνης- στην καρδιά των ΗΠΑ, αλλά και ως η τρομοκρατική/πολεμική εκείνη πράξη που θα συντελέσει σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση του νέου γεωπολιτικού, γεωστρατηγικού και γεωοικονομικού τοπίου του 21ου αιώνα.
Η παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, αντί να βρει, μέσα στο δαίδαλο του νεοφιλελευθερισμού, τη χαμένη της τιμή και τον προσανατολισμό της στην κατεύθυνση της διεθνούς συνεργασίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης και της οικονομικής ανάπτυξης, τελικώς βρέθηκε αντιμέτωπη με το φοβερότερο εφιάλτη της: τη μαζική τρομοκρατία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Οι επιχειρήσεις ενθρονίστηκαν. Θα ακολουθήσει μια εποχή διαφθοράς στα υψηλά αξιώματα και η δύναμη του χρήματος θα επιχειρήσει να παρατείνει τη βασιλεία της εκμεταλλευόμενη τις προκαταλήψεις του λαού... Ώς τη στιγμή που ο πλούτος θα μαζευτεί σε λίγα χέρια... και η Δημοκρατία θα καταστραφεί». Αν και μοιάζει σημερινή η τοποθέτηση αυτή, αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα αν γνωρίζουμε ότι την εξέφρασε ο Αβραάμ Λίνκολν λίγο πριν από τον θάνατό του. Με συντομία αλλά και με χαρακτηριστική ακρίβεια περιγράφεται η αλληλουχία των οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών διεργασιών που δημιουργούν αυτούς τους εναλλασσόμενους κύκλους άνοιξης και χειμώνα στις ανθρώπινες κοινωνίες. Σήμερα η άνοιξη φαίνεται να δίνει σιγά σιγά τη θέση της στον χειμώνα.

Στο πλαίσιο της μελέτης ορισμένων ιδεολογικών τοποθετήσεων απέναντι στα σύγχρονα προβλήματα που τίθενται θα ήταν σημαντική παράλειψη να μην ασχοληθεί κανείς με την άποψη του Θεόδωρου Πάγκαλου όπως αυτή κατατίθεται στο υπό παρουσίασιν βιβλίο. Όχι τόσο λόγω της πορείας του στον πολιτικό στίβο όσο λόγω του ότι ακόμη και όσοι από εμάς κινούνται σε κάποιο διαφορετικό ίσως ιδεολογικό πλαίσιο θα αναγνώριζαν, κατόπιν προσεκτικής αναγνώσεως, ότι υφίσταται μια ορθότητα απόψεων και θέσεων επί των εξεταζομένων θεμάτων.

Ο Θ. Πάγκαλος στο βιβλίο αυτό τοποθετείται μεν υπέρ της παγκοσμιοποίησης, αλλά στρέφεται μετωπικώς εναντίον της «νεοφιλελεύθερης» απόχρωσης αυτής. Στο βιβλίο του ακολουθεί μια τυποποιημένη αποδεικτική μέθοδο αποβλέποντας, αρχικά, στην ιδεολογική απογύμνωση της «νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης» ­η οποία σαν επίκεντρο, σαν υποκείμενη αξία έχει το αξίωμα της άριστης λειτουργίας της αγοράς­ και προσβλέποντας στη συνέχεια στην κατάθεση μιας πρότασης υπέρ μιας «πολιτικής ή πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης» ­ η οποία σαν υποκείμενη αξία θα έχει τον άνθρωπο. Στα μάτια πολλών ένας τέτοιος αφορισμός εναντίον του νεοφιλελευθερισμού μοιάζει εν πρώτοις εύκολος και ανέξοδος, αφού είναι ήδη ορατά τα όποια μειονεκτήματά του. Έτσι, ιδιαίτερη σημασία αποκτά η εναλλακτική πρόταση, η οποία ωστόσο θα πρέπει να αξιολογηθεί με αυστηρά κριτήρια ως προς την εφαρμοσιμότητα και τη βιωσιμότητά της.

Είναι εύκολο να επιτεθεί κανείς εναντίον της «νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης» καθώς, όπως είπαμε, ενυπάρχουν πολλά αδύναμα σημεία, κάτι που παρέχει στον συγγραφέα ένα οπλοστάσιο πλήρες επιχειρημάτων που τον διευκολύνει στο να προβεί σε μια δριμεία επίθεση εναντίον των υποβάθρων της αποθεωμένης «οικονομίας της αγοράς». Έτσι, με βέλη στη φαρέτρα του όπως η αυξανόμενη ανισότητα, η επιδείνωση του περιβάλλοντος, η υποβάθμιση του τρόπου ζωής μεγάλης μερίδας των τοπικών πληθυσμών, η αλλοίωση της πολιτισμικής ταυτότητας των λαών, ο συγγραφέας κάνει μια εντυπωσιακή επέλαση που συναντά λίγη αντίσταση. Έχω την επιφύλαξη ωστόσο ότι σε πολλά σημεία η επίθεση αυτή μπορεί να καθίσταται μεν εντυπωσιακή, αλλά με περισσότερη και βαθύτερη συζήτηση ίσως να προέκυπτε ποικιλία διαφορετικών συμπερασμάτων και ερμηνειών και ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία πιθανών λύσεων. Ενώ η διαπίστωση του συγγραφέα ότι η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση εμπεριέχει σοβαρά προβλήματα που θα μπορούσαν περιοδικά να δημιουργούν αστάθεια και τριβές είναι σωστή, υπάρχει κίνδυνος η εναλλακτική πρόταση να στερείται δυνατοτήτων εφαρμογής, λόγω του ότι δεν ακολουθεί ένας διεξοδικός αποκλεισμός των όποιων πιθανών αντιπροτάσεων.

Ή, αλλιώς, μπορεί πράγματι η ανισότητα εντός των χωρών να αυξάνεται, μπορεί πράγματι οι οικονομικές αστοχίες της οικονομίας της αγοράς να πλήττουν καίρια, βάναυσα και βάρβαρα συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού (και ιδιαίτερα σε περιόδους υφέσεων σαν τη διανυομένη), μπορεί πράγματι η ανισότητα μεταξύ των διαφόρων γεωγραφικών περιοχών του πλανήτη, που επικαλείται ο συγγραφέας, να είναι τεράστια και να δημιουργεί αφορμές για έντονα ιστορικά γεγονότα, όπως το τρομοκρατικό πλήγμα κατά των ΗΠΑ, αλλά το ερώτημα παραμένει: Ακόμη και αν συμφωνούμε, ακόμη και αν τα αδιέξοδα είναι ορατά, ποια είναι η εναλλακτική πρόταση; Είναι βιώσιμη; Τι δείχνει η εμπειρία; Και κατά πόσον αυτή η «πολιτική του πολιτισμού βασισμένη στην υπευθυνότητα των πολιτών, στην παιδεία και στην αλληλεγγύη» μπορεί να χρηματοδοτηθεί; Με ποιους πόρους; Με «μερικές μονάδες χαμηλότερης ανάπτυξης»; Μπορούν αυτές να γίνουν αποδεκτές από το εκλογικό σώμα; Προκύπτει, με άλλα λόγια, μια σαφής θεραπευτική αγωγή από τις προτάσεις του συγγραφέα;

Αν και η διάγνωση των προβλημάτων δεν θα μπορούσε να μας βρίσκει πιο σύμφωνους, καθώς είναι σαφέστατη και τεκμηριωμένη, η προτεινόμενη θεραπεία κινείται ίσως στον χώρο του ιδανικού. Όχι πως θα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει. Εκπέμπει άλλωστε μια γοητεία η «οικουμενική πολιτική αλληλεγγύης και πολιτισμού». Αλλά πώς θα εφαρμοσθεί; Η εμπειρία από το παρελθόν δείχνει ότι παρόμοια εγχειρήματα απέτυχαν και στο τέλος οδήγησαν σε «θατσερισμούς» και σε ξεχαρβάλωμα του όποιου επιτευχθέντος κοινωνικού κράτους. Παρά τη γοητεία που οι ιδέες αυτές εξέπεμψαν, στην εφαρμογή τους αποδείχθηκαν συχνά ουτοπικές και αντιαναπτυξιακές. Με άλλα λόγια, καλές ακούγονται οι λύσεις αυτές, αλλά αν προκύπτουν από δάνεια που γίνονται εις βάρος του μέλλοντος (και όχι από την αποταμίευση του παρελθόντος) δεν αργεί να έλθει η ώρα της αποπληρωμής που συνεπάγεται δυσάρεστους και αντιλαϊκούς μηχανισμούς διόρθωσης (βλ. νεοφιλελευθερισμούς, θατσερισμούς).

Εν κατακλείδι, αν το πρόβλημα που ο κ. Πάγκαλος παρουσιάζει είναι κατ' εξοχήν οικονομικό και κοινωνικό, τότε και οι λύσεις που προτείνονται αναγκαστικά περιορίζονται σε αυτά τα πλαίσια. Στα υπαρκτά προβλήματα οι προτεινόμενες λύσεις πρέπει να έχουν εξετασθεί σε βάθος ως προς τις στατικές και ως προς τις δυναμικές συνέπειές τους, ανεξάρτητα από την όποια γοητεία μπορούν να ασκούν σαν πρώτες σκέψεις. Συνεπώς, ίσως θα έπρεπε να θεωρηθεί το βιβλίο αυτό ως προπομπός ενός δεύτερου. Διότι, αν εδώ δίδεται το στίγμα των προβλημάτων και μια εξιδανικευμένη κατεύθυνση προς την εξεύρεση λύσης, στο επόμενο θα πρέπει να δοθεί ένας λεπτομερής οδηγός που διεξοδικά θα αντιμετωπίζει τον πιθανό αντίλογο.

Νίκος Κεράνης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-11-2001