Δοκίμιο για τη γνώση και τον γνωστικισμό

Η μυστική Γνώση, μέσω της αντίθεσης τόσο με τη μονοθεϊστική Πίστη, όσο και με τον ορθό Λόγο, γίνεται αισθητή όταν το υποκείμενο θέτει με επιμονή το ερώτημα του νοήματος της πεπερασμένης ύπαρξης και του κακού στον κόσμο. Τότε το υποκείμενο μπορεί, με την προσπάθεια αντιμετώπισης της υπαρξιακής έλλειψης, να έρθει σε επαφή με τον ορθό Λόγο, τον ηθικό Νόμο και την ιστορικότητα. Η Γνώση, από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οδηγεί -αντίθετα- στην απάρνηση της πάντοτε ελλειμματικής πραγματικότητας και στη μυστικιστική φυγή από αυτήν. Αποτέλεσε και αποτελεί, δε, μια απάντηση στο σύμπτωμα της "δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό" όπως αυτό εκφράζεται με τον "θάνατο του Θεού" και τον "θάνατο του ανθρώπου.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο είναι επίσης αυτός ο ίδιος που έθεσε τον ηθικό νόμο. Αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή του μονοθεϊσμού της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης. Ωστόσο η παραδοχή αυτή, πρόδηλη για τη βασισμένη πάνω στη βιβλική παιδεία σκέψη, δεν είναι ούτε υπήρξε αυτονόητη για πολλούς πολιτισμούς, παλαιούς και σύγχρονους. Στον αντίποδα της βιβλικής σκέψης βρέθηκε ήδη από τον 1ο αιώνα ο Γνωστικισμός, ο οποίος στην προσπάθειά του να λύσει το αίνιγμα του κακού που υπάρχει στον κόσμο διασπά δυϊστικά τον Θεό σε έναν κακό Θεό της δημιουργίας του κόσμου και σε έναν καλό Θεό, κρυμμένο και άγνωστο για την εξωτερική γνώση, αλλά φανερωμένο μυστικά στον μυημένο της εσωτερικής γνώσης.

Με το θέμα αυτό, του Γνωστικισμού και της Γνώσης, καταπιάνεται ο Θάνος Λίποβατς στο τελευταίο του βιβλίο. Το δοκίμιο αυτό εμφανίζεται σε μια χρονική συγκυρία κατά την οποία, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, κάνουν την εμφάνισή τους φιλμ για συνωμοσίες μυστικών οργανώσεων, σεκτών κτλ., καθώς και η έκδοση συγκλονιστικών αποκαλύψεων δήθεν μυστικών κειμένων και κωδίκων που απευθύνονται σε ένα κοινό που δεν έχει τη μόρφωση ούτε τη μέθοδο προκειμένου να κρίνει την αμφισβητήσιμη ποιότητα παρόμοιων κατασκευασμάτων. Τον Λίποβατς απασχολεί το ερώτημα πώς και γιατί από τον 1ο αιώνα που εμφανίστηκε ο Γνωστικισμός ως και σήμερα εμφανίζονται στην ιστορία ξανά και ξανά άνθρωποι που αναζητούν μια σωτηριακή γνώση που τους φέρνει σε αντιπαράθεση με τον κόσμο, έναν κόσμο θεμελιακά και δομικά κακό, πλασμένον από έναν κακό Θεό. Οι αιτίες αυτής της συνεχούς παλινδρόμησης στις μυθικές εικόνες ενός δυϊστικού πολυθεϊσμού εξηγούνται για τον συγγραφέα μόνο ψυχαναλυτικά.



Το πράγμα της απόλαυσης



Κινούμενος στο πεδίο της φροϋδικής και λακανικής σκέψης, ο Λίποβατς θα θέσει ως ψυχαναλυτική αφετηρία της γνωστικής στάσης του ανθρώπου την απόστασή του από το απόλυτο Πράγμα της απόλαυσης, ως το Υπέρτατο Αγαθό της επιθυμίας, όπως το ορίζει ο Λακάν. Η τήρηση όμως της απόστασης από την απόλαυσή του, την οποία επιβάλλουν οι πολιτισμοί, δημιουργεί στον άνθρωπο υπαρξιακή έλλειψη που καθιστά το Πράγμα αδύνατον και γεννά την ασυνείδητη επιθυμία. Ωστόσο το ασυνείδητο επιθυμείν κάνει τα υποκείμενα να πιστεύουν ότι μπορεί να υπάρξει πρόσβαση σε ένα μυθικό Πράγμα, σε μια φαντασιακή Ολότητα και κατά συνέπεια και στον Θεό. Αλλά αυτό το ασυνείδητο επιθυμείν που δεν θέλει να γνωρίζει την υπαρξιακή έλλειψη ούτε τον Νόμο τρέπει το υποκείμενο στη φυγή ή στη βία. Ετσι, η μεν ησυχαστική Γνώση επιλέγει τη φυγή από τα εγκόσμια, η δε αποκαλυπτική αποφασίζει τη βίαιη μετάλλαξή του. Αντίθετα, στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση η επιθυμία δεν παύει να υπάρχει, αλλά τείνει σε μορφές μετουσίωσής της. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδει εδώ ο Λίποβατς στην έννοια του Νόμου όπως ιδίως την εμφανίζει ο Παύλος στην προς Ρωμαίους Επιστολή του. Στόχος του Νόμου, λέει ο Λίποβατς, δεν είναι να απορρίπτει κάθε επιθυμία και να την ταυτίζει με την αμαρτία, αλλά να μετουσιώνει το επιθυμείν με το άνοιγμά του σε πνευματικές μορφές της αναγνώρισης της έλλειψης.

Παραφράζοντας τον Φρόιντ ο Λίποβατς θα κάνει λόγο για τη «δυσφορία μέσα στη νεωτερικότητα» του σύγχρονου ανθρώπου, η οποία γεννά νέες μορφές Γνώσης, όπως ο υπαρξιακός μηδενισμός (ανικανότητα της αντιμετώπισης της «αυτοαπόσυρσης» του Θεού), ο μύθος της «προοδευτικής και επαναστατικής» Γνώσης διαφόρων τάξεων της Αριστεράς (μορφές εκκοσμίκευσης της θρησκευτικής Γνώσης), η καθοδήγηση τμήματος της Αριστεράς από τη φαντασιακή ουτοπία μιας τέλειας κοινωνίας από την οποία θα έχουν εκλείψει η έλλειψη και το κακό. Ακόμη θα μιλήσει για απολιτικές (αποκρυφισμός, αστρολογία, μαγεία, θεραπεία και σέκτες) και πολιτικές (εθνικισμός, ισλαμισμός, αναρχική τρομοκρατία) μορφές Γνώσης, αντισημιτισμό ή, στον τόπο μας, μια τάση χριστιανισμού νεοπλατωνικού χαρακτήρα, στον οποίο η ουσία βρίσκεται στη θεοποίηση του ανθρώπου και στον οποίο δεν υπάρχει θέση για τον Εσταυρωμένο, την έλλειψη, τον Νόμο και την Ιστορία. Αν και σύντομο, το δοκίμιο του Λίποβατς επιτυγχάνει να εισαγάγει τον αναγνώστη στην ουσία του πραγματευόμενου θέματος και εμφανίζεται εξαιρετικά χρήσιμο για τον επαναπροσδιορισμό μιας θεολογικής σκέψης αλλά και μιας πολιτικής κουλτούρας στις τρέχουσες μορφές των οποίων ένας τέτοιος προβληματισμός αποτελεί είδος που σπανίζει.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ

Το ΒΗΜΑ, 24/09/2006