Ο μοντερνισμός και οι μύθοι του

Ο μοντερνισμός και οι μύθοι του, της Νίκης Λοϊζίδη, απαρτίζεται από δώδεκα μικρές μελέτες (αρκετές από αυτές αδημοσίευτες) σχετικές με κινήματα, καλλιτέχνες (Manet, Picasso, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Andre Masson) αλλά και προβλήματα θεωρίας και κριτικής της μοντέρνας τέχνης που, παρά τον τεράστιο όγκο της διεθνούς βιβλιογραφίας, μένουν πάντα ανοιχτά για τον σύγχρονο ερευνητή.

Εξάλλου, ένας τρόπος για να μην απορροφηθούμε «από τη δίνη των πεπραγμένων» της σημερινής εποχής είναι η διαυγέστερη και κατά το δυνατόν πιο αντικειμενική και δίκαιη κατανόηση της εποχής του μοντερνισμού. Σημαντικό μέρος των κειμένων είναι αφιερωμένο σε καλλιτέχνες του σουρεαλιστικού κινήματος, έργα των οποίων προσπάθησα να αποκωδικοποιήσω –όπως π.χ. την περίπτωση ενός έργου της ντανταϊστικής περιόδου του Max Ernst (Deux enfants sont menaces par un Rossignol)– χρησιμοποιώντας στοιχεία από την ψυχαναλυτική μέθοδο. Μολονότι θεωρώ τον Giorgio de Chirico συμβολιστή, τον ξαναβλέπω μέσα από την πάντα προβληματική σχέση του με τους σουρεαλιστές, αλλά κυρίως εξετάζω το έργο του –μετά την περίοδο της metafisica μέσα από τους μύθους με τους οποίους ταύτισε την καλλιτεχνική του πορεία και την προσωπική του ζωή: το μύθο της αργοναυτικής εκστρατείας και το μύθο ή, μάλλον, τη βιβλική παραβολή της επιστροφής του ασώτου. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται και δύο μελέτες μου για τον Νίκο Εγγονόπουλο ως ποιητή (για το έπος του Bolivar) και ως καλλιτέχνη (για τη μοντέρνα γενεαλογία του ανδρείκελου (mannequin) και την απεικόνισή του στα ζωγραφικά έργα του). Παρά το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν δημιουργήθηκαν ποτέ οι κοινωνικές και πολιτισμικές προϋποθέσεις που θα επέτρεπαν στο πνεύμα της σουρεαλιστικής αναζήτησης να εκφραστεί ως κίνημα, το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου και εκείνο του Ανδρέα Εμπειρίκου προσφέρονται υποδειγματικά για τη μελέτη και την ανάλυση της ελληνικής ιδιορρυθμίας σε σχέση με τις πρωτοπορίες και τα επαναστατικά κινήματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Η ιστορική και κοινωνιολογική προσέγγιση του κινήματος που επιχειρώ στη μελέτη για το «κακό» ως ιδεολογική συνιστώσα της σουρεαλιστικής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας ελπίζω τελικά να αποκαλύπτει τα βαθύτερα αίτια της επιθετικότητας των οπαδών του κινήματος απέναντι σε μια κυρίαρχη τάξη (την αστική), η οποία διαμορφώθηκε με τρόπο ιδιαίτερα προβληματικό στην Ελλάδα.

Στη συλλογή των κειμένων περιλαμβάνεται και μια ομιλία που είχα δώσει το 1999 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, με αφορμή την ισπανική έκθεση προπαρασκευαστικών σχεδίων του Picasso για τη σύνθεση της Guernica. Στόχος της ομιλίας εκείνης ήταν να αναδείξω τη θέση της Guernica στο πεδίο των ιδεολογικών αναμετρήσεων της Διεθνούς Έκθεσης Τέχνης και Τεχνικής του 1937, όπου, όπως είναι γνωστό, το περίπτερο της ναζιστικής Γερμανίας, κατασκευασμένο από τον έμπιστο αρχιτέκτονα του ηγέτη του Τρίτου Ράιχ Albert Speer, βρισκόταν σε συμβολική θέση πολιτικής αναμέτρησης με το περίπτερο της Σοβιετικής Ένωσης και τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό των γλυπτών της Vera Moukhina που κοσμούσαν την κατασκευή του Boris Jofan. Δεν ξέρω αν οι δικτατορίες του Μεσοπολέμου υπήρξαν πράγματι το θλιβερό απόγειο του μοντερνισμού –όπως έχει τονίσει χαρακτηριστικά ένας Άγγλος ιστορικός–, σίγουρα όμως υπήρξαν ένα από τα παθολογικά συμπτώματά του, τα οποία στις μέρες μας επανεμφανίζονται με άλλο «πρόσωπο», λιγότερο σαφές, αλλά το ίδιο, αν όχι περισσότερο, απειλητικό.