Οι μεταμφιέσεις της τέχνης

Το βιβλίο αυτό αποτελεί μία επιλογή κειμένων δοκιμιακού χαρακτήρα τα οποία συνθέτουν ένα σφαιρικό απολογισμό των μεγάλων καλλιτεχνικών και ιδεολογικών κινημάτων του 20ου αιώνα. Πρόκειται για μια νέα ερμηνευτική προσέγγιση των καλλιτεχνικών φαινομένων του αιώνα μας, ανaτρέποντας τα εξαντλημένα κλισέ για το «τέλος της τέχνης», το «τέλος του μοντερνισμού» και το «τέλος της Ιστορίας». Η γνωστή ιστορικός της τέχνης καταθέτει τη δική της άποψη για τις μεγάλες ουτοπίες και τις χαμένες ψευδαισθήσεις του αιώνα που λήγει. Το βιβλίο είναι εμπλουτισμένο με φωτογραφίες, ντοκουμέντα και εικόνες από γνωστά έργα της νεότερης, της μοντέρνας και της σύγχρονης τέχνης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν ο Daumier γελοιογραφεί στα μέσα του περασμένου αιώνα τη μορφή του κριτικού τέχνης ο οποίος περιφέρεται στον εκθεσιακό χώρο με ύφος αυθεντίας, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να καταγράφει ένα φαινόμενο που στη Γαλλία έχει ήδη ηλικία τουλάχιστον ενός αιώνα. Αν ωστόσο το οξύ πνεύμα του Daumier σατιρίζει επιτυχώς τη σοβαροφάνεια ενός ανθρώπου ο οποίος πιστεύει πως μπορεί να καθοδηγήσει το κοινό σε σχέση με τις καλλιτεχνικές του επιλογές, είναι αναμφίβολο πως η ίδια η μετατροπή των επισκεπτών μιας καλλιτεχνικής έκθεσης σε κοινό επιτυγχάνεται μόνο από τη στιγμή κατά την οποία έχει διαμορφωθεί ένας κριτικός περί τέχνης λόγος. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως η διαμόρφωση ενός ευρύτερου καλλιτεχνικού κοινού στο πλαίσιο της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας συμπίπτει χρονολογικά όχι μόνο με την τελική αυτονόμηση και ιεράρχηση των Καλών Τεχνών ως ειδικής κατηγορίας ­ και τη συνακόλουθη εμφάνιση της Αισθητικής ­ αλλά και με τη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής κριτικής. Τόπος καλλιέργειας αυτού του φαινομένου μπορεί να θεωρηθεί η γαλλική πρωτεύουσα, όπου η συστηματική πλέον διοργάνωση των καλλιτεχνικών εκθέσεων (Salons), υπό την εποπτεία της Γαλλικής Ακαδημίας, συμβαδίζει με τη γέννηση του κριτικού περί τέχνης λόγου. Μια τέτοια παράδοση, που εγκαινιάζει ο Diderot τον 18ο αιώνα, συνεχίζει, κάτω από ένα διαφορετικό πρίσμα, ο Baudelaire τον 19ο αιώνα. Δεν θα ήταν άστοχο να παρατηρήσει κανείς πως στο εξής η τέχνη και η κριτική της συμπλέκονται με όλο και πιο έντονο τρόπο διαμορφώνοντας ένα ενιαίο φαινόμενο. Δεν υπάρχει άλλωστε αμφιβολία πως, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε τοποθέτηση, η παράδοση αυτή συνεχίζεται και τον 20ό αιώνα. Με αυτήν την έννοια η συνάρτηση της καλλιτεχνικής έκφρασης με τον κριτικό λόγο είναι καθ' όλα νόμιμη.

Μια τέτοια κατεύθυνση φαίνεται να ακολουθεί και η Νίκη Λοϊζίδη, καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και συγγραφέας σειράς βιβλίων με κεντρικό θέμα τη δραστηριότητα καλλιτεχνών και καλλιτεχνικών κινημάτων των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Τα κείμενα του νέου βιβλίου της ­ 42 επιφυλλίδες δημοσιευμένες στο Βήμα από το 1992 ως το 1998 ­ βρίσκουν συνήθως το έναυσμά τους σε θέματα της πολιτιστικής επικαιρότητας. Μέσα από μια πληθώρα αναφορών, διατρέχεται με αυτό τον τρόπο η πολιτιστική ιστορία της Δύσης τα τελευταία 150 χρόνια. Τα καλλιτεχνικά φαινόμενα και η κριτική που τα αφορά συναρτώνται ­ όπως δείχνει και ο τίτλος του βιβλίου ­ άμεσα. Κεντρικός άξονας αυτής της προσέγγισης είναι από τη μια η διερεύνηση των ευρύτερων συνθηκών μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε η μοντέρνα τέχνη και από την άλλη η κριτική αντιμετώπιση του συνόλου των «ιδεολογημάτων» που διατυπώνονται τις τελευταίες δεκαετίες και σχετίζονται με έναν, υποτιθέμενο, νέο ιστορικό ορίζοντα. Προϋπόθεση ανάπτυξης τέτοιων απόψεων αποτελεί η διακήρυξη του «θανάτου» της τέχνης και η είσοδος του δυτικού κόσμου σε μία νέα εποχή. Ωστόσο, «παρά τις αποκαλυπτικές εξαγγελίες και την ατέλειωτη νεκρολογία της ιστορίας και της τέχνης, το δυτικό μοντέλο επιβάλλεται σε ολόκληρο τον πλανήτη αλλοιώνοντας μάλιστα τον χαρακτήρα και την παράδοση των άλλων πολιτισμών». Στο μέτρο λοιπόν που σήμερα η τέχνη όχι μόνο συνεχίζει να υφίσταται αλλά αποκτά και δεσπόζουσα θέση, βρισκόμαστε εμπρός σε μία πραγματική καλλιτεχνική μεταμφίεση η οποία ορίζεται συχνά ως «τέλος», υπακούοντας «στις (ανεξάντλητες) ανάγκες της παγκοσμιοποιημένης κουλτούρας». Και αν πράγματι στην νεότερη ιστορία η τέχνη και η κριτική της συνδέονται στενά, τότε η μεταμφίεση της τέχνης συμβαδίζει με μια κριτική ψευδαίσθηση. Οι θεωρητικοί της εποχής μας «πλάθουν», με άλλα λόγια, τις «απαραίτητες ψευδαισθήσεις» ­ χαρακτηριστικός τίτλος κειμένου για τον γάλλο αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Paul Virilio ­, που συχνά αποκρύπτουν το πραγματικό πλαίσιο διαμόρφωσης του πολιτισμού μας. Τυπικός εκπρόσωπος μιας τέτοιας αντίληψης είναι, για τη Νίκη Λοϊζίδη, ο αμερικανός φιλόσοφος Arthur Danto, υποστηρικτής της «θεσμικής» θεωρίας της τέχνης, του οποίου οι θέσεις σχολιάζονται με δηκτικό τρόπο.

Δύο είναι τα στοιχεία που συνέχουν τα κείμενα του βιβλίου. Από τη μια η στάση που υιοθετείται απέναντι στα καλλιτεχνικά φαινόμενα και την κριτική τους αντιμετώπιση, συνοψίζεται σε μια απόπειρα ενιαίας ανάγνωσης του πολιτισμού μας. Η ανίχνευση και η προβολή των θέσεων του μοντερνισμού και η ταυτόχρονη κριτική αντιμετώπιση των σύγχρονων «μεταμοντέρνων» αντιλήψεων δεν καταλήγει στη στείρα απόρριψη της ίδιας της εποχής μας. Η στάση αυτή βρίσκεται στους αντίποδες κάθε δογματικής και μονοδιάστατης προσέγγισης του παρόντος. Από την άλλη, είναι σαφής η συνειδητοποίηση της ίδιας της ρευστότητας ενός λόγου που αφορά επίκαιρα φαινόμενα και που γίνεται, ορθά, αντιληπτός ως λόγος ο οποίος «επιχειρεί απλώς να θίξει τα μεγάλα προβλήματα και τα μεγάλα διλήμματα της κριτικής στο τέλος αυτού του αιώνα». Η παραδοχή αυτή τηρεί την ασφαλή απόσταση από έναν ευρέως διαδεδομένο ­ ιδίως στον πανεπιστημιακό χώρο ­ συρμό που έγκειται στην ανάπτυξη επιστημονικών θέσεων και στην, «σε επεισόδια», ανταλλαγή επιστημονικών απόψεων, μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων. Αυτού του τύπου η επιφυλλίδα αποτελεί ένα ειδικό είδος το οποίο οφείλει να ισορροπήσει μεταξύ μιας ανάγκης ικανοποίησης των απαιτήσεων ενός ευρύτερου κοινού και μιας ουσιαστικής αντιμετώπισης του θιγόμενου θέματος. Ο ρέων και εύληπτος λόγος των κειμένων της Νίκης Λοϊζίδη κάνει φανερό πως στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτή η ισορροπία έχει επιτευχθεί.



Νίκος Δασκαλοθανάσης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-11-1999