Χρονικό της κυπριακής προσφυγιάς

Τον Αύγουστο του 1974 οι περισσότεροι κάτοικοι του Αργακιού, ενός πλούσιου χωριού στη δυτική Κύπρο, εγκατέλειψαν τα σπίτια τους μπροστά στην προέλαση του τουρκικού στρατού. Μέσα σε λίγες μέρες είχαν γίνει πρόσφυγες πολέμου. Το βιβλίο αυτό εξιστορεί τη ζωή τους στο Αργάκι πριν το '74 τα γεγονότα εκείνης της χρονιάς -το πραξικόπημα κατά του Μακάριου και την τουρκική εισβολή- που οδήγησαν στη φυγή τους, τέλος τον αγώνα τους για την επιβίωση και την οδυνηρή τους συνειδητοποίηση πως δεν επρόκειτο να γυρίσουν σύντομα στον τόπο τους, πως ήταν αναγκασμένοι να επωμιστούν την ταυτότητα του πρόσφυγα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είκοσι πέντε χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή της, μια μελέτη για τους πρόσφυγες που δημιούργησε η τουρκική εισβολή στην Κύπρο γίνεται και πάλι επίκαιρη: υπό το φως, αυτή τη φορά, του αμερικανικού πολέμου στο Αφγανιστάν...

Μολονότι ο τίτλος που επελέγη για την ελληνική έκδοση πιθανόν να αδικήσει το βιβλίο, μιας και ανακαλεί στερεότυπα που δεν κινητοποιούν πλέον τον Ελλαδίτη αναγνώστη, πρόκειται για μια εξαιρετική εθνογραφική μελέτη, γραμμένη την επαύριο της εισβολής.

Ο συγγραφέας, καθηγητής σήμερα στο LSE, ιρλανδο-κυπριακής καταγωγής, έρχεται σε επαφή με τον κόσμο της Κύπρου το 1966. Τότε αποφασίζει, παράλληλα με τον προσανατολισμό του προς την κοινωνική ανθρωπολογία, να γνωρίσει για πρώτη φορά το σόι του πατέρα του, το χωριό του, το Αργάκι της Μόρφου και τις ιστορίες του. Μια παράδοξη συνάντηση, που περιγράφεται με λαμπρό χιούμορ στο πρώτο κεφάλαιο.

Η διπλή ιδιότητα του «ξένου» και του «συγγενούς» τού δίνει την ευκαιρία, αφ' ενός μεν, να εξετάζει με αντικειμενικότητα τις κοινωνικές λειτουργίες του μικρόκοσμου της κυπριακής επαρχίας, αφ' ετέρου δε, να έχει πρόσβαση στο άβατο των οικογενειακών αλληλεπιδράσεων. Το «υλικό» που με αυτόν τον απρόσμενο τρόπο πέφτει στα χέρια του, τον ωθεί να το επιλέξει ως ερευνητικό αντικείμενο. Διαδοχικές έρευνες πεδίου, πριν από την εισβολή, θα πάρουν τη μορφή διατριβής (Το δώρο των Δαναών: Η πολιτική ζωή σε ένα χωριό της Κύπρου, 1975).

Αν και Κύπριος «εξ επιτεύξεως και όχι εξ αποδόσεως», η εισβολή θα τον συγκλονίσει. Βρίσκεται στο Λονδίνο έτοιμος να εκδώσει τη διατριβή του, όταν, «από τη μια μέρα στην άλλη, σχεδόν όλα όσα ανέφερα στις σελίδες του βιβλίου έπαψαν να έχουν σχέση με την τρέχουσα πραγματικότητα». Το χωριό «του» βρίσκεται πια πίσω από την «πράσινη» γραμμή και οι κάτοικοί του, πρόσφυγες.

Παρά την αρχική του ιδέα για ένα βιβλίο-ντοκιμαντέρ, επηρεασμένη από τη δουλειά του στο εθνογραφικό φιλμ, με την παράθεση αφηγήσεων και αποσπασμάτων, ο δικός του ρόλος, «ως αφηγητή και ερμηνευτή», επικράτησε. Αλλωστε, μας θυμίζει, «τα δεδομένα (...) σπανίως μιλούν εύγλωττα για τον εαυτό τους».

Ο «ακτιβισμός» δίνει λοιπόν τη θέση του στην ανθρωπολογική μελέτη. Η μικρή, παραδοσιακή κοινωνία που συγκροτούσαν οι χωρικοί πριν από τον ξεριζωμό τους εξετάζεται στην πορεία της κατά τη διάρκεια του αιώνα. Συνέχεια και αλλαγή, κοινωνική δομή και κοινωνική εξέλιξη παρουσιάζονται στο δεύτερο κεφάλαιο: Η εξέλιξη της κατοικίας, οι τρόποι ντυσίματος, διατροφής, καλλιέργειας, η μηχανοποίηση της γεωργικής παραγωγής, η κοινωνική διαστρωμάτωση και οι «ταξικές» αντιπαραθέσεις, οι γάμοι, τα προξενιά και οι προίκες, οι άντρες και οι γυναίκες, όλα εξετάζονται από την εθνογραφική ματιά του Λοΐζου, καταγραμμένα με γλαφυρό ύφος και βρετανικό χιούμορ. Ο συγγραφέας αποφεύγει πεισματικά, ακόμη και στις πιο θεωρητικές καταγραφές, την πολλές φορές «ξύλινη» επιστημονική γλώσσα.

Το ερμηνευτικό σχήμα του δεν αποτελεί πρωτοτυπία: Η σχετική αύξηση του πλούτου που δημιουργεί η μονοκαλλιέργεια εσπεριδοειδών και η παραγωγή τους για την αγορά, καθώς και η συμμετοχή πολλών νέων, μετά την ανεξαρτησία, στον κρατικό μηχανισμό εντάσσει τους κατοίκους σε σχήματα ευρύτερα από τον κλειστό κόσμο της κοινότητας (κράτος, έθνος, πολιτικά κόμματα κ.λπ.). Παράλληλα, οι εντάσεις αυτών των σχημάτων μεταφέρονται στο μικρόκοσμο του χωριού, επιβάλλοντας στους κατοίκους τη διαχείρισή τους, δημιουργώντας ισορροπίες εξαιρετικά επίφοβες.

Το 1973, κατά την τελευταία πριν από την εισβολή επίσκεψή του, ο Λοΐζος αντιλαμβάνεται τη μυστική βοή «των πλησιαζόντων γεγονότων». Η «ένοπλη αντιπολίτευση» της ΕΟΚΑ Β' και ο οιονεί εμφύλιος στο νησί δημιουργεί εντάσεις δύσκολα διαχειρίσιμες από τους κατοίκους του Αργακιού. Η ερμηνεία της ένταξης κοινωνικά παραμερισμένων νέων στην παράνομη οργάνωση είναι ορθή, χωρίς να αποφεύγει πάντα τα στερεότυπα (και εύλογα: η ευθύνη τους για το πραξικόπημα και την εισβολή οδηγεί το συγγραφέα «να ανταλλάσσει σαρκασμούς με ανθρώπους από τους οποίους θα έπρεπε απεναντίας με κάθε τρόπο να αντλήσει πληροφορίες»).

Πώς βιώνουν το πραξικόπημα και την εισβολή, πώς συμπεριφέρονται δεξιοί ή αριστεροί, οι συλλήψεις και το κυνηγητό των μακαριακών, αλλά και η λειτουργία των δεσμών συγγένειας, φιλίας, εντοπιότητας ως δίχτυ προστασίας, τα βάσανα των αιχμαλώτων πολέμου, οι ωμότητες απέναντι σε Τουρκοκύπριους αμάχους κατά την εισβολή, όλα αυτά αποτελούν μέρος των αφηγήσεων των χωριανών.

Τον Αύγουστο του '74 σχεδόν όλοι φεύγουν από το χωριό μονάχα με τα ρούχα που φορούν, αναζητώντας καταφύγιο στα βουνά. Όλοι τους πίστευαν ότι φεύγουν για λίγες μέρες και σύντομα θα επιστρέψουν σπίτι τους. Οι περισσότεροι συνέχισαν να το πιστεύουν ενάμιση χρόνο μετά. Κάποιοι συνεχίζουν να το πιστεύουν και σήμερα -ή τουλάχιστον έτσι δηλώνουν δημόσια.

Σε αυτά τα κεφάλαια ο λόγος ανήκει στους ίδιους τους πρόσφυγες. Πώς βιώνουν τη νέα τους (προσωρινή, όπως πίστευαν) διαμονή, τη νέα τους κοινωνική θέση, τις σχέσεις και τις αντιλήψεις τους για τους άλλους πρόσφυγες και τους μη πρόσφυγες. Πώς εκμεταλλεύτηκαν τα μέτρα κρατικής πρόνοιας, πώς αναζήτησαν νέες επαγγελματικές κατευθύνσεις, πώς και μέσα σε ποιο πλαίσιο γίνονταν οι προσφυγικοί γάμοι κ.λπ.

Η πολιτική χειραγώγηση των προσφύγων, σε συνδυασμό με την οικονομική και προνοιακή πολιτική περιγράφονται σε αδρές γραμμές, κυρίως στο κεφάλαιο όπου παρουσιάζεται η διαμάχη (ανάμεσα στην ΕΔΕΚ και τα άλλα κόμματα, κυρίως) σχετικά με την οργάνωση των προσφύγων ανάλογα με τον τόπο καταγωγής ή διαμονής -κρίσιμος παράγοντας, που διατηρεί ή διαλύει τον προϋπάρξαντα κοινωνικό ιστό και δημιουργεί ομάδες πίεσης με κοινά συμφέροντα.

Η αφήγηση των προσφύγων, η εμμονή τους στις περιουσίες που έχασαν και στην κοινωνική τους υποβάθμιση εύκολα μπορούν να παρερμηνευτούν, από την ανάλυση όμως γίνεται, νομίζω, φανερό ότι η αναφορά στα «σπίτια» που χάθηκαν λειτουργεί μετωνυμικά για τον «τόπο», την πατρίδα που χάθηκε, όσο κι αν ο Λοΐζος αποφεύγει τη χρήση τέτοιων όρων.

Αν θα μπορούσε να προσάψει κάτι στο συγγραφέα ο αναγνώστης, αυτό θα ήταν η στενά ανθρωπολογική του ματιά. Για παράδειγμα, η πολιτική συμπεριφορά των προσφύγων, ιδίως τον πρώτο καιρό, όταν αποτελούσαν ένα οιονεί επαναστατικό δυναμικό μέσα στην κυπριακή κοινωνία, που κυοφορούσε ανατροπές τόσο των εσωτερικών όσο και των διεθνών της ισορροπιών, παραμένει στο σκοτάδι. Ούτε καν τα εκλογικά αποτελέσματα στο Αργάκι παρατίθενται. Αλλες παραλείψεις αναγνωρίζονται με ειλικρίνεια στο εξαιρετικό παράρτημα περί μεθοδολογίας (π.χ. υποτίμηση του ρόλου της θρησκείας, της απουσίας των γυναικών από τη δημόσια ζωή του χωριού κ.λπ.).

Η μελέτη κλείνει με ένα κεφάλαιο γραμμένο ειδικά για την ελληνική έκδοση. Εκεί εξετάζονται οι αντιλήψεις και η νοοτροπία της δεύτερης γενιάς των προσφύγων, που δεν γνώρισαν ποτέ το χωριό το οποίο δηλώνουν, ακόμη, ως τόπο καταγωγής τους, καθώς και τα διαφοροποιημένα κίνητρα, που θα έκαναν τον καθένα να επιστρέψει ή όχι, αν του δινόταν η δυνατότητα. Εδώ η αντιμετώπιση της μνήμης γίνεται, φοβούμαι, αρκετά ανάλαφρα, προτείνεται μάλιστα η λήθη (και όλα τα συναφή: απάλειψη της αναφοράς στα κατεχόμενα από τα σχολικά βιβλία, τις ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές κ.λπ.) ως παράγοντας γεφύρωσης των αντιθέσεων Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Όμως ποια ειρήνη, ποια συμφιλίωση μπορεί να οικοδομηθεί χωρίς αλήθεια και δικαιοσύνη;

ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/01/2002