Κάτω από το ηφαίστειο

Το "Κάτω από το ηφαίστειο" δεν είναι μόνο το κορυφαίο έργο του Μάλκολμ Λόουρυ, αλλά κι ένα από τα κορυφαία έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Οι κριτικοί το έχουν κατατάξει ανάμεσα στα δέκα σημαντικά βιβλία που παρουσιάζονται στη διάρκεια ενός αιώνα. Άλλοι το είδαν σαν "ένα ποίημα" κι άλλοι σαν "μια μουσική σύνθεση". Ο ίδιος ο συγγραφέας το χαρακτήρισε σαν "μια μεθυσμένη Θεία Κωμωδία". Σίγουρα πρόκειται για ένα έργο πολύ "πυκνό", ιδιοφυές, περίεργο και μοναδικό. Διαβάζοντας -και ξαναδιαβάζοντας- το "Κάτω από το ηφαίστειο" γίνεσαι φανατικός "πιστός" ή φανατικός αρνητής του Μ. Λόουρυ: μια μέση άποψη, πάντως, αποκλείεται.
Με την πρώτη ματιά, έχουμε να κάνουμε μ' ένα μυθιστόρημα για τον έρωτα και το αλκοόλ. Ο βασικός του ήρωας, ο Πρόξενος Τζόφρεϋ Φέρμιν έχει όλη τη σκοτεινή γοητεία των μεγάλων "καταραμένων" της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Χώρος του έργου: το Μεξικό. Και περιρρέουσα ατμόσφαιρα: "η πάντα παρούσα, άγρυπνη θλίψη του παλιού Μεξικού". Όσο για το χρόνο, ολόκληρο το έργο -ολόκληρη η ζωή- εκτυλίσσεται την Ημέρα της Γιορτής των Νεκρών.
Έχει τονιστεί με επιμονή πως το "Κάτω από το ηφαίστειο" είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβάζεται και να ξαναδιαβάζεται. Γιατί κάθε καινούρια ανάγνωση φέρνει στην επιφάνεια κι ένα καινούριο μυθιστόρημα, κρυμμένο στη σκιά του προηγούμενου. Κι ίσως πίσω από όλα αυτά τα μυθιστορήματα, να κρύβεται ακόμα ένα, το τελευταίο, το καθαρά ερμητικό: η σύγχρονη Καββάλα.

Κριτική:

Ο Malcolm Lowry κάτω από το ηφαίστειο
Εκατό χρόνια από τη γέννησή του

Και μόνο με εκείνο το απρόσμενο ποίημα, που έχει τίτλο «Ο διάολος ήταν τζέντλεμαν», τα καταλαβαίνει κανείς όλα. Αν θέλει να καταλάβει βέβαια, και όχι να προσαρτήσει τις σταματημένες μηχανές της ψυχής του σ' ένα δημιουργικό, μα εξίσου αόριστο και παθογόνο πλαίσιο, όπως ο αποκαλούμενος «μοντερνισμός».

Ενας από τους κορυφαίους αυτής της ιστορικής περιόδου ήταν και ο Μάλκολμ Λόουρυ. Με το μυθιστόρημά του «Κάτω από το ηφαίστειο» κατέστησε εμφανή τα όρια του μοντερνισμού, μα αποτέλεσε ταυτόχρονα και το ξεπέρασμά του.

Πολλά από τα χαρίσματα των έργων του, μα κυρίως ο τρόπος γραφής και επεξεργασίας του έργου του «Κάτω από το ηφαίστειο» προέκυψαν από την αγάπη του συγγραφέα για την τζαζ. Λεπτομέρειες σχετικά με την επίδρασή της στη ζωή και το έργο του μπορεί να αντλήσει κανείς από τη βιογραφία του και το αρχείο των επιστολών του. Το «Κάτω από το ηφαίστειο» ήταν το αποτέλεσμα που έφεραν το καλλιτεχνικό ρίσκο του συγγραφέα (η καταγραφή της ρευστότητας της συνείδησης) και η χρήση των μετρικών αναλογιών της τζαζ στην ανάπτυξη και τη δομή της εξιστόρησης.

Αναμφισβήτητα ένας συγγραφέας τέτοιου διαμετρήματος και βεληνεκούς, όπως ο Λόουρυ, δεν θα μπορούσε ποτέ να πατρονάρει τη γραφή του ακολουθώντας την όποια πρόσφορη αισθητική που θα υποστήριζε το έργο του. Ως εκ τούτου, τα στοιχεία της τζαζ, η τεχνική των παράλληλων πλοχμών έκφρασης (μοντερνισμός), αλλά και η αισθητική του έντονου αντικομφορμισμού δεν αποτελούν παρά την πλεκτάνη πάνω στην οποία έθεσε τη δράση των ιδεών του - θέτοντας σε μόνιμο κίνδυνο (η έκφραση υπηρετεί τη ροή και όχι την ολοκλήρωση) τόσο τη δυναμική του συγγραφέα όσο και του αναγνώστη. Ο δεύτερος, μάλιστα, ίσως χρειαστεί ακόμη και να λοιδορήσει όλα όσα συμβαίνουν «Κάτω από το ηφαίστειο», ώστε να καταφέρει μια ολοκληρωμένη ανάγνωση. Παντού και πάντοτε ο Λόουρυ υπήρξε εκφραστής ενός δαιμόνιου μανιχαϊσμού πολλαπλών αυτοπροβολών, οι οποίες συνέβησαν, λαμβάνοντας ποικίλες μορφές, και στην πραγματική του ζωή.

Την εποχή που γράφτηκε το «Κάτω από το ηφαίστειο» αλλά και για τις δεκαετίες που ακολούθησαν μπορεί να πει κανείς πως αποτέλεσε μία από τις καλύτερες αναλύσεις του φαινομένου της γενικότερης κρίσης που καθόρισε και καθήλωσε τον «μοντέρνο» κόσμο, τις πολιτικές και αισθητικές τάσεις που επικύρωσαν την παντελή αδυναμία των ανθρώπων τού -γεμάτου υπερβολικές προσδοκίες- 20ού αιώνα, να επιτύχει την πνευματική του ανανέωση. Ο «πρόξενος» ήταν μια εξαιρετική μεταφορά του υποτροπιασμού που υπέστη ο μοντέρνος άνθρωπος - σαν ήταν άνθρωπος.

Το ηφαίστειο μπορεί να περιμένει, ο φόβος του ανθρώπου, όχι.

Γιάννης Λειβαδάς, Ελευθεροτυπία, 4 Σεπτεμβρίου 2009.