Σκέψεις σκέψεις

Όσο το σκέφτεσαι μπορεί να σε τρελάνει: Τι κάνει κάποιος όταν σκέφτεται; Τι σκέφτεται όταν λέει ότι σκέφτεται; Κι αυτό που λέει είναι αυτό που σκέφτεται;
Ο Ραλφ Μέσεντζερ σκέφτεται αυτό το πρόβλημα τη μισή του ζωή -είναι η δουλειά του, ως διευθυντή του Κέντρου Γνωσιακών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Γκλόστερ. Την άλλη μισή... σκέφτεται το σεξ.
Τσιλιμπουρδίζει ανώδυνα στα επιστημονικά συνέδρια, αλλά τηρεί μια σιωπηρή συμφωνία με τη γυναίκα του: κρατά τις περιπέτειές του μακριά από τη ζωή τους. Ώσπου μια νέα καθηγήτρια, η Έλεν Ριντ, πετυχημένη συγγραφέας, όμορφη και χήρα, έρχεται στο Γκλόστερ. Και η σκέψη της αρχίζει να τον τριβελίζει.
Η Έλεν νιώθει να την προκαλεί αυτός ο άντρας που η προσωπικότητά του και οι απόψεις τους διαφέρουν σαν τη μέρα με τη νύχτα από τις δικές της. Μα από την άλλη τη γοητεύει...
Τον αποκρούει αλλά... τον σκέφτεται. Κι ύστερα, κάποια γεγονότα τους φέρνουν αναπάντεχα κοντά. Ό,τι πιστεύουν -κι ό,τι νόμιζαν ότι πιστεύουν οι άλλοι- ανατρέπεται. Και η πεποίθηση του Ραλφ επιβεβαιώνεται: δεν ξέρεις ποτέ με σιγουριά τι σκέφτεται ένας άνθρωπος.


«Ένας ασυναγώνιστος συγγραφέας στην καλύτερη στιγμή του... Λεπτή σάτιρα, ρωμαλέο πνεύμα, συχνά αθυρόστομο χιούμορ και οξυδερκής κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης».

Publishers Weekly

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το τελευταίο μυθιστόρημα, «Thinks...» (2001), του πολύ γνωστού στο ελληνικό κοινό Αγγλου πανεπιστημιακού καθηγητή και μυθιστοριογράφου δίνει την εντύπωση πως επιχειρεί μία ακόμη αναπαράσταση του ακαδημαϊκού χώρου: πορτρέτα καθηγητών, ήθη της ακαδημαϊκής ζωής, ανταγωνισμοί, φιλοδοξίες, σεξ. Παρ' όλα αυτά, παράλληλα με τα συνηθισμένα στα μυθιστορήματα του Λοτζ θέματα, ή μέσα από αυτά, στο «Σκέψεις» προβάλλεται έντονα ένα θέμα το οποίο ο συγγραφέας κατορθώνει να αναγάγει σε ένα θεματικό πλαίσιο που δεν φιλοξενεί απλώς όλα τα υπόλοιπα γνωστά θέματά του, αλλά τα αφομοιώνει. Πρόκειται για τη συνείδηση, για την προσπάθεια να εξακριβώσουμε τον τρόπο λειτουργίας της, για τη δυνατότητα ή όχι να την προσεγγίσουμε γνωσιακά, για το πρόβλημα της μεθόδου με την οποία είναι δυνατή αυτή η προσέγγιση και, φυσικά, του προσώπου που είναι αρμοδιότερο γι' αυτό το έργο. Από τη στιγμή, μάλιστα, που τα δύο πρόσωπα που διεκδικούν την περιγραφή της συνείδησης είναι ένας καθηγητής και μία μυθιστοριογράφος, είναι φανερό πως ο συγγραφέας κάνει μία ακόμη αναγωγή στο θέμα, παραπέμποντας στην αντιδικία μεταξύ επιστήμης και τέχνης.



Επιστήμη εναντίον τέχνης

Το μυθιστορηματικό σκηνικό αποτελεί το φανταστικό αγγλικό επαρχιακό Πανεπιστήμιο του Γκλόστερ. Πρωταγωνιστές είναι ο Ραλφ Μέσεντζερ και η Ελεν Ριντ. Ο πρώτος είναι ο πενηντάρης καθηγητής-σταρ του πανεπιστημίου, συχνός ομιλητής σε τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές, κριτικός επιστημονικών βιβλίων σε κυριακάτικες εφημερίδες και διευθυντής του Κέντρου Γνωσιακών Επιστημών. Είναι παντρεμένος με την Κάρι, μία Αμερικανίδα (τέως καλλονή, αλλά ακόμη πολύ ωραία, αν και παχουλή) που απατά συστηματικά, αλλά δεν σκέφτηκε ποτέ να εγκαταλείψει, επειδή τον καλύπτει σε κάποια βασικά σημεία, όπως η μεγάλη περιουσία της, αλλά και το μεγάλο στήθος της -που είναι μία από τις πολλές αδυναμίες του καλοζωιστή και ερωτιάρη καθηγητή.

Η Ελεν Ριντ είναι μία σαραντάρα μυθιστοριογράφος, που έρχεται στο Πανεπιστήμιο του Γκλόστερ για να αντικαταστήσει τον καθηγητή της Δημιουργικής Γραφής, που πήρε εξαμηνιαία άδεια. Είναι χήρα ενός μόλις έτους (ο σχεδόν συνομήλικός της Μάρτιν πέθανε ξαφνικά από ανεύρυσμα), με δύο παιδιά που σπουδάζουν. Είναι αρκετά όμορφη και έξυπνη και με τον τρόπο αυτόν γίνεται αμέσως στόχος του Μέσεντζερ. Παρ' ότι της αρέσει, στην αρχή τον αποκρούει, εξαιτίας της μνήμης του άντρα της (με τον οποίο ήταν ερωτευμένη αλλά και πιστή), καθώς και της φιλίας που στο μεταξύ αναπτύχθηκε ανάμεσα σε αυτήν και την Κάρι (η οποία, όποτε έβλεπε να εμφανίζεται στο πανεπιστήμιο κάποια για την οποία υπήρχε κίνδυνος να ενδιαφερθεί ο άντρας της, φρόντιζε να την κάνει στενή φίλη της, για να μπορεί να παρακολουθεί την κατάσταση από κοντά κι έτσι να την ελέγχει). Οι ενδοιασμοί, ωστόσο, αυτοί της Ριντ αναστέλλονται, όταν τυχαία μαθαίνει από μία φοιτήτριά της πως υπήρξε ερωμένη του Μάρτιν, λίγο πριν από το θάνατό του, ενώ σχεδόν ταυτόχρονα ανακαλύπτει πως η Κάρι έχει δεσμό με τον καθηγητή των Καλών Τεχνών (για τον οποίο, παρ' όλα αυτά, κυκλοφορεί η φήμη πως είναι είτε ανέραστος είτε ομοφυλόφιλος).

Αρχίζει, λοιπόν, ανάμεσα στους δύο ακαδημαϊκούς δασκάλους ένα pas de deux, που κλιμακώνεται διανοητικά και συγκινησιακά γρήγορα (χάρη στην ολιγοήμερη απουσία της Κάρι στην Καλιφόρνια, για να δει τον άρρωστο πατέρα της), μέσα από ανοργασμικό διάλογο και οργασμικό σεξ. Σε ό,τι αφορά το διάλογο (που έχει ως θέμα την εξερεύνηση της συνείδησης), οι δύο συζητητές συνεχώς διαφωνούν, επειδή έχουν αντίθετες απόψεις. Με τον τρόπο αυτόν ο λόγος τους συνίσταται: του μεν Μέσεντζερ στην παρουσίαση που παίρνει τη μορφή της εξαγγελίας (το επώνυμό του, άλλωστε, στα αγγλικά σημαίνει αγγελιαφόρος) των νέων απόψεων της επιστήμης, ενώ της Ριντ (που ως όνομα ουσιαστικό σημαίνει: καλαμιά, αλλά και γλωσσίδι πνευστού μουσικού οργάνου) σε παρατηρήσεις και αντεπιχειρήματα που εκφράζουν τη δυσπιστία της και αποσκοπούν στον έλεγχο της επιστημονικής άποψης, αποβλέποντας στην υποστήριξη των σχετικών με την αναπαράσταση και εξερεύνηση της συνείδησης δικαιοδοσιών της λογοτεχνίας.

Οι αντίθετες απόψεις τους μπορεί να μη συγκλίνουν μέσα από το διάλογο (αν και περιστασιακά ο Μέσεντζερ, όταν είναι μόνος, παραδέχεται ότι κάποιες επιμέρους παρατηρήσεις της μυθιστοριογράφου ήταν επιτυχημένες), αλλά βοηθούν πολύ στο σεξ, γιατί δίνουν στους διαλεγόμενους την ευκαιρία να ανακαλύψουν την οξύνοια του άλλου και αυτό αυξάνει τη διέγερσή τους. Οι ασύμβατες απόψεις τους δίνουν επίσης και στο συγγραφέα την ευκαιρία να αποδώσει μέσα από τους διαλόγους την προσφιλή του ειρωνική οξυδέρκεια -που αποτελεί, άλλωστε, ένα από τα βασικά αφηγηματικά χαρακτηριστικά της αγγλικής πεζογραφίας.



Η ικανότητα της σκέψης να κρύβεται

Αν η εξερεύνηση της συνείδησης αποτελούσε απλώς το θέμα του μυθιστορήματος, τότε οι διάλογοι, τουλάχιστον (και ιδιαίτερα το μερίδιο του Μέσεντζερ σε αυτόν), θα έδειχναν φορτωμένοι με επιστημονικές πληροφορίες και θα κατέληγαν να γίνουν φορείς διδακτισμού. Ομως η εξερεύνηση της συνείδησης δεν αποτελεί μόνο αφηγηματικό θέμα, αλλά και σκοπό της μυθοπλασίας του Λοτζ, και με τον τρόπο αυτόν όλος ο ενοχλητικός διδακτισμός χρεώνεται στον πρωταγωνιστή, που εμφανίζεται τόσο σίγουρος για την αλήθεια των αντιλήψεών του, ώστε να έχει τάξει ως σκοπό του τη διάδοσή τους.

Αφού, λοιπόν, φορτώσει στον πρωταγωνιστή το διδακτισμό, ο συγγραφέας τον υπερβαίνει, διερευνώντας επινοητικά τη συνείδηση: ξεκινά από το θεωρητικό επίπεδο (που αποδίδεται με τους βεβαρημένους διαλόγους), για να αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης στην πράξη. Αυτό γίνεται δυνατό μέσα από την ερωτική σχέση, η οποία εξελίσσεται στη βάση της προσπάθειας απόκρυψης των προσωπικών σκέψεων του καθενός από τον άλλο, παράλληλα όμως με την προσπάθεια διάγνωσης των σκέψεων του άλλου, με σκοπό την ολοκλήρωση της σχέσης και την ικανοποίηση της επιθυμίας, αλλά και την υπέρβασή της μέσα από τους μηχανισμούς της απάτης -η οποία, βεβαίως, ως δυνατότητα εξαρτάται από την αδυναμία εξερεύνησης της συνείδησης. Την πρωτοβουλία σε αυτή τη διαδικασία έχει ο Μέσεντζερ, επειδή είναι διπλά ενδιαφερόμενος: θεωρητικά (θέλοντας να κάνει παρατηρήσεις από τις οποίες πιθανόν να βγάλει χρήσιμα συμπεράσματα για την έρευνά του), αλλά και πρακτικά (θέλοντας να κατακτήσει τη Ριντ). Εκείνη, αντιθέτως, απλώς εμπλέκεται σε μια ερωτική σχέση ή θεωρητική αντιδικία, από την οποία βγαίνει ηττημένη διπλά: οι σκέψεις της τελικά διαβάζονται από εκείνον (όχι μέσω της επιστήμης του, αλλά χάρη στην αδιακρισία του: διαβάζοντας το ημερολόγιό της), αλλά κι εγκαταλείπεται από τον εραστή της.

Η φωνή της συνείδησης ακούγεται στο μυθιστόρημα με τρεις τρόπους, που διαδέχονται ο ένας τον άλλον με τη μορφή κεφαλαίων: (1) Σε πρώτο πρόσωπο, ως αφήγηση του Μέσεντζερ, που πειραματίζεται με τη φύση της σκέψης, μιλώντας ελεύθερα μπροστά σε ένα μαγνητόφωνο, για να απομαγνητοφωνήσει στη συνέχεια και να καταγράψει τη συνειδησιακή του ροή. (2) Σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ως εγγραφές της Ριντ στο Ημερολόγιό της, το οποίο κρατά μετά το θάνατο του άνδρα της, δηλαδή στο διάστημα που λόγω συναισθηματικής φόρτισης δεν είναι δυνατό να συνεχίσει τη μυθιστοριογραφική της δραστηριότητα. (3) Σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, όπου ο αφηγητής εκμεταλλεύεται μια παραδοσιακή παντογνωσία. Ο συνδυασμός των τριών φωνών αξιοποιείται από τον Λοτζ αποτελεσματικά ως προς την επίδειξη της λειτουργίας της απόκρυψης των αληθινών σκέψεων και την ανάδειξη της σημασίας της απάτης αλλά και της αυταπάτης στη λογοτεχνία, στην επιστήμη, αλλά πάνω απ' όλα στη ζωή.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/09/2002