Ο Χίτλερ της ιστορίας

Για τον Χίτλερ έχουν γραφεί τόσες βιογραφικές, ιστορικές και άλλες αποτιμήσεις, ώστε εκείνο που θα περίμενε κανείς από έναν απαιτητικό ιστορικό είναι πλέον ο έλεγχος αυτών των προσεγγίσεων. Αυτό επιχειρεί ο Λούκατς, ο οποίος αναζητεί την αλήθεια μέσα από όσα έχουν γραφεί, μέσα από νέα στοιχεία και έγγραφα του Τρίτου Ράιχ που έρχονται διαρκώς στο φως της δημοσιότητας, και τέλος υπό το πρίσμα της καμπής του αιώνα. Πόσο επιτυχημένος υπήρξε ο Χίτλερ ως ηγέτης κράτους; Ποιες είναι οι συνέπειες από το πέρασμα του Χίτλερ; Ποιο τίμημα πληρώνει σήμερα η Ευρώπη;





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Η γερμανική δικτατορία απέτυχε αλλά η γερμανική δημοκρατία δεν είναι ακόμη ασφαλής» έγραφε το 1969 ο επιφανής γερμανός ιστορικός Καρλ Ντίτριχ Μπράχερ στη μελέτη του για τη δομή, τις απαρχές και τις συνέπειες του εθνικοσοσιαλισμού με τίτλο: Η γερμανική δικτατορία (αμετάφραστο στα ελληνικά).

Έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, πολλές από τις πληγές του έχουν επουλωθεί, ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε και η Ευρώπη προχωρεί αργά αλλά σταθερά προς την ενοποίησή της. Είναι όμως βέβαιο πως σήμερα ζούμε μια τάση να αναθεωρηθεί εν μέρει ή εν όλω η Ιστορία, του αιώνα μας τουλάχιστον. Και αν όχι να αναθεωρηθεί, τουλάχιστον να επανεξετασθεί υπό το φως των ντοκουμέντων που έρχονται κάθε τόσο στο φως. Αναπόφευκτα, ο κύριος όγκος των μελετών αφορά τη χιτλερική περίοδο. Και το ίδιο αναπόφευκτα, μέρος των μελετών αυτών είναι αφιερωμένο στον κύριο πρωταγωνιστή της, τον Αδόλφο Χίτλερ.

Πάνω από εκατό βιογραφίες του Χίτλερ έχουν δει ως σήμερα το φως της δημοσιότητας και όμως η προσωπικότητα του ιδρυτή του εθνικοσοσιαλισμού παρουσιάζει ακόμη αφώτιστες πτυχές. Ο Χίτλερ μυθοποιήθηκε στην αρχή και δαιμονοποιήθηκε στη συνέχεια. Σήμερα οι αναθεωρητικοί ιστορικοί της Γερμανίας, με επικεφαλής τον Νόλτε και τον Χιλκγκρούμπερ, υποστηρίζουν ότι ο πόλεμος της Γερμανίας εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης ήταν αμυντικός, πως τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης μπροστά στα σοβιετικά γκουλάγκ δεν είναι τίποτε και πως η εξόντωση των Εβραίων δεν είχε κατά κανένα τρόπο τις διαστάσεις που της αποδίδονται. Όλα τούτα προκειμένου, όπως λέει ο Νόλτε, να απαλλαγούν οι Γερμανοί από τις Ερινύες του χιτλερισμού, να αφήσουν το παρελθόν στο παρελθόν και να ξαναγίνουν ένας πολιτισμένος λαός.

Οι απόψεις αυτές έχουν εξοργίσει τη διεθνή ακαδημαϊκή ­και όχι μόνον­ κοινότητα και η διαμάχη έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, ιδίως μετά την εμφάνιση και την έξαρση της νεοναζιστικής βίας στις αρχές της δεκαετίας του '90. Οι αναθεωρητικοί ιστορικοί, συντηρητικών πολιτικών πεποιθήσεων, απέκτησαν τα τελευταία χρόνια και έναν ανέλπιστο σύμμαχο. Τον Γιοακίμ Φεστ, ο οποίος δημοσίευσε το 1973 την πληρέστερη ως σήμερα βιογραφία του Χίτλερ.

Ο γνωστός ουγγροαμερικανός ιστορικός Τζον Λούκατς έγραψε ένα εκτενές και διαφωτιστικό δοκίμιο για τον Χίτλερ, που το τιτλοφορεί Ο Χίτλερ της Ιστορίας. Ερευνώντας τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί ως σήμερα για τον Χίτλερ σε συνδυασμό με τα νεότερα στοιχεία και τις αρχειακές πηγές, στήνει ένα γοητευτικό ως αφήγηση αλλά απολύτως ακριβές και ανεξίθρησκο κείμενο: υπάρχει ο Χίτλερ της λαϊκής φαντασίας, υπάρχει ο Χίτλερ ως ιστορικό πρόσωπο και ο Χίτλερ ως φροϋδική περίπτωση, αλλά κυρίως: υπάρχει ο πολιτικός και στρατιωτικός Χίτλερ.

Αναμφίβολα ο Χίτλερ, σύμφωνα με τον Λούκατς, είναι τυπικά ευρωπαϊκό προϊόν, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι τη θέση του θα μπορούσε να την καταλάβει οποιοσδήποτε άλλος. Όπως είναι σωστό να ειπωθεί ότι τον Χίτλερ τον δημιούργησε η εποχή του, το ίδιο σωστό είναι να πούμε πως και ο ίδιος, όσο κανένας σύγχρονός του, δημιούργησε την εποχή του. Η δυαδική, αμφιλεγόμενη και δυσεξιχνίαστη προσωπικότητα του Χίτλερ δεν μπορεί να ερμηνευθεί με απλά ντετερμινιστικά σχήματα. Δυαδική, γιατί ως τη χρονιά που αποφάσισε να μετακομίσει στο Μόναχο δεν είχε αποφασίσει αν θα γινόταν πολιτικός ή αρχιτέκτονας. (Ας σημειωθεί ότι ο Χίτλερ σχεδίαζε θαυμάσια και με μεγάλη ευχέρεια.)

Αμφιλεγόμενη, γιατί ακόμη και σήμερα δεν έχει εξηγηθεί το μίσος του εναντίον των Εβραίων και όλα παραμένουν στο επίπεδο των εικασιών. Δυσεξιχνίαστη, γιατί η ιδιωτική ζωή του ήταν απολύτως διαχωρισμένη από τη δημόσια εικόνα του. Ωστόσο εκείνο που τον καθιστούσε ακαταμάχητο ήταν η δύναμή του να κάνει τις περιστάσεις να ευθυγραμμίζονται συχνά με τις ιδέες του.

Μπορεί το Zeitgeist (πνεύμα εποχής) του προηγούμενου αιώνα να βοήθησε στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο Χίτλερ όμως δημιούργησε το δικό του Zeitgeist. Ωμός χωρίς να φαίνεται κυνικός, ιδιοφυής, μελαγχολικός και αναμφίβολα με κάποια κρυμμένα θηλυκά χαρακτηριστικά. Όχι μόνο έτρεφε μέσα του το μίσος, αλλά και πίστευε στη δύναμη του μίσους ως υπέρτατης μορφής της ισχύος. Ο Χίτλερ είχε βαθύτατα κατανοήσει αυτό που έλεγε τον προηγούμενο αιώνα ο Προυντόν: πως ο λαός δεν ανταποκρίνεται στα κοινωνικά συμβόλαια αλλά στη δύναμη της ισχύος.

Ο Χίτλερ δεν είχε καμία σχέση με τους τυπικούς δικτάτορες της Νότιας Ευρώπης. Σκοπός του δεν ήταν η απόλυτη επιβολή του κράτους. Η διακαής του επιθυμία ήταν να κυβερνήσει με τη συναίνεση της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού. Η τυραννία του δεν ήταν τυραννία της πλειοψηφίας· ήταν τυραννία διά της πλειοψηφίας, όπως ευφυώς παρατηρεί ο Λούκατς.

Ο Χίτλερ δεν ήταν μοναρχικός· ήταν λαϊκιστής και επηρέαζε τους νέους, αφού και το κόμμα του ήταν νεανικό. Η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία δεν μπορεί να θεωρηθεί καπιταλιστικό κράτος, γι' αυτό και, όπως μαρτυρεί ο συγγραφέας, «πολλοί εργάτες στα χαλυβουργεία Κρουπ ήταν πιο αξιόπιστοι οπαδοί του Χίτλερ από ορισμένους παλιούς πρώσους υπαλλήλους».

«Υπάρχουν κακοί άνθρωποι που θα ήταν λιγότερο επικίνδυνοι αν δεν είχαν κάτι καλό πάνω τους» έλεγε ο Λαροσφουκό. Ο Χίτλερ διέθετε πλήθος αρετές. Ίσως ήταν ο πρώτος που συνέλαβε τη σημασία των μεγάλων αυτοκινητοδρόμων και των υπόγειων πάρκινγκ. Λάτρευε το αυτοκίνητο, τα επιστημονικά επιτεύγματα, τα σπουδαία αρχιτεκτονικά έργα.

Το σύστημα συγκοινωνίας του Μονάχου, που θεωρείται από τα καλύτερα στον κόσμο, ήταν δική του σύλληψη. Ο Φεστ υποστηρίζει ­ όχι εντελώς αβάσιμα ­ πως αν ο Χίτλερ πέθαινε ξαφνικά το 1938 θα είχε περάσει στην Ιστορία ως ένας από τους μεγάλους άνδρες της Γερμανίας. Αλλά, σύμφωνα με τον Γιάκομπ Μπούρχαρντ, «αυτοί που είναι μεγάλοι καταστροφείς δεν μπορούν να θεωρηθούν μεγάλοι».

Ο Χίτλερ, κατά τον Λούκατς, δεν είχε ως βασική επιδίωξη την κατάκτηση εδαφών. Εκείνο που τον ενδιέφερε ήταν να δημιουργήσει υποτελείς ­ και αυτό ταυτίζεται απολύτως με την ουσία της ναζιστικής ιδεολογίας. Έτσι έβλεπε και το θέμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, βασικό πρότυπο της οποίας θεωρούσε, τόσο ο ίδιος όσο και οι επιτελείς του, την οργανωτική δομή των SS, ιδέα που ακόμη και μετά τον θάνατό του οι εναπομείναντες οπαδοί του προσπαθούσαν να καλλιεργήσουν ανάμεσα στις νεότερες γενεές.

Κατάλαβε πως ο εθνικισμός είχε μεγαλύτερη δύναμη από τον σοσιαλισμό και προβάλλοντας τον εθνικισμό κατέκτησε τις μάζες. Η επιστροφή του εθνικισμού στην Ευρώπη σήμερα πέραν των άλλων είναι και ένα ιστορικό μάθημα. Η μελέτη της ναζιστικής εποχής και της προσωπικότητας του Χίτλερ ασφαλώς και έχει ακόμη να μας διδάξει πολλά. Υπάρχει όμως και ένας επιπλέον λόγος. Καθώς υποστηρίζει ο συγγραφέας, ο κίνδυνος έγκειται στο γεγονός ότι μόλις κάποια στιγμή ­αναπόφευκτα­ αρθεί η απαγόρευση της δημόσιας εμφάνισης αγκυλωτών σταυρών και ναζιστικών συμβόλων στη Γερμανία, αυτά ενδέχεται, αντί να θεωρηθούν απλά ιστορικά αξιοπερίεργα, να εξασκήσουν την ίδια συναισθηματική απήχηση που εξασκούσαν και παλαιότερα και ο Χίτλερ να θεωρηθεί ένας νέος Διοκλητιανός ή ο τελευταίος σθεναρός αρχιτέκτονας μιας αυτοκρατορικής τάξης. Τότε δεν αποκλείεται να τον τιμήσουν και να ακολουθήσουν το παράδειγμά του κάποιοι νεοβάρβαροι με τη συνδρομή των αφελών.

Κάτι ακόμη, εξίσου σοβαρό: η χιτλερική εποχή έκοψε στα δύο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, διαχωρίζοντας εκείνο που αποκαλείται πνεύμα ή κουλτούρα από τον πολιτισμό. (Εν ονόματι του πρώτου κατέστρεψε τον δεύτερο.) Τις συνέπειες αυτού του φοβερού διχασμού τις πληρώνουμε ακόμη σήμερα.

Το δοκίμιο του Λούκατς διαβάζεται άνετα και από τον μέσο αναγνώστη και από τον ειδικό. Το γεγονός ότι παραπέμπει σε βιβλία αμετάφραστα στη γλώσσα μας δεν εμποδίζει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει τη σκέψη του συγγραφέα, καθώς περνά μέσα από ένα ναρκοπέδιο απόψεων, αντιφάσεων, ντοκουμέντων και γεγονότων. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί ωραία από τον Γιώργο Κουσουνέλο και συνοδεύεται από βιβλιογραφία, καλό θα ήταν φυσικά να είχε και έναν πίνακα ονομάτων στο τέλος.

Αναστάσης Βιστωνίτης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 31-10-1999