Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του

[...] Έτσι, τα πρώτα βήματα της ουσιαστικής πορείας του ψηφιδωτού λαμβάνουν χώρα σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια από σήμερα. Όταν στα τέλη του 5ου προς τον 4ο αιώνα διακοσμούνται τα δάπεδα κατοικιών της αρχαίας Κορίνθου και της Σικυώνας, ενώ ο Ιππόδαμος, αρχιτέκτονας από τη Μίλητο, διαπραγματεύεται μια καινούργια οικιστική άποψη, στην Όλυνθο της Χαλκιδικής. Δημιουργεί μια μεσημβρινή πόλη, λουσμένη στο φως, και στολίζει τα δάπεδα των κατοικιών, κυρίως τους ανδρώνες, με ψηφιδωτά. Λίγο αργότερα, σε μια άλλη πόλη της Μακεδονίας, την Πέλλα, τη γενέτειρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα δάπεδα πολυτελών κατοικιών στολίζονται με συνθέσεις από βότσαλα, με αποτέλεσμα ο θαυμασμός γι' αυτά να μην τελειώνει! [...]

Από την Εισαγωγή του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σύγχρονος «ψηφοθέτης», ο Γιάννης Λουκιανός έχει κοσμήσει με συνθέσεις του κτίρια και αυλές. Έχει επίσης αποκαταστήσει παλιά βοτσαλωτά στη Μύλο και στη Σύρο, για παράδειγμα στην αυλή της Μητρόπολης στην Ερμούπολη. Το πάθος του για την ιστορική καταγραφή των ψηφιδωτών του ελληνικού χώρου μοιάζει όμως να είναι μεγαλύτερο ακόμη και από τη δημιουργία. Το καινούργιο του βιβλίου με τίτλο Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του αποτελεί τη φυσική συνέχεια των δύο προηγούμενων συγγραφικών έργων του, τα οποία είχε αφιερώσει στις βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων αλλά και ολόκληρου του Αιγαίου (εκδόσεις Βότσαλο, 1998 και 1999, αντίστοιχα).

Εικονογραφημένο με ψηφιδωτά που δεν έχουν τύχη μεγάλης δημοσιότητας αλλά και ορισμένες συνθέσεις που για πρώτη φορά βλέπουμε (για παράδειγμα, τα ψηφιδωτά που κοσμούσαν το εργοστάσιο «Κεραμεικός», το οποίο ως τη δεκαετία του '70 παρήγε αντικείμενα χρήσης και διακόσμησης, ή οι θαυμάσιες μεγάλων διαστάσεων δημιουργίες της Ζίζης Μακρή που επίσης νομίζω ότι παραμένουν αφανείς), το βιβλίο αποτελεί «ένα ταξίδι στα 2.500 χρόνια παρουσίας της πανάρχαιας αυτής τέχνης, ένα ταξίδι στις χιλιάδες ψηφίδες που συνθέτουν το κάθε έργο της πέτρας, του γυαλιού και της φαντασίας», όπως γράφει ο συγγραφέας.

Το βιβλίο είναι αποκλειστικά δικό του δημιούργημα, αφού ο Γιάννης Λουκιανός έχει καλύψει όλους τους ρόλους, του ερευνητή, του συγγραφέα αλλά και του εκδότη. Η μελέτη του ξεκινά «από την απαρχή της τέχνης που είναι η κλασική αρχαιότητα και κυρίως η ελληνιστική εποχή». Και είναι φανερό ότι απευθύνεται σε ένα πλατύ κοινό το οποίο, ακόμη και αν για πρώτη φορά προσεγγίζει την τέχνη αυτή, θα βρει απαντήσεις σε πρωταρχικά ερωτήματα, όπως π.χ. τι είναι τελικά το ψηφιδωτό, πώς κατασκευάζεται ή πού οφείλουν το όνομά τους οι ψηφίδες ή, τέλος, γιατί λέγεται και μωσαϊκό;

Οι ιστορικές αναφορές στην ελληνιστική εποχή αλλά και στη ρωμαϊκή περίοδο κατά τις οποίες αναδείχτηκε το ψηφιδωτό σε τέχνη της καθημερινότητας είναι επαρκείς αλλά παραμένουν συνοπτικές. Ο συγγραφέας μοιάζει σαν να θέλει να ρίξει το βάρος στις τεχνικές μεθόδους αλλά και στα βυζαντινά ψηφιδωτά, τα οποία αποτελούν ως γνωστόν ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία αυτής της τέχνης. Οι Βυζαντινοί αφιέρωσαν το ψηφιδωτό στη λατρεία του θείου και κατά συνέπεια το μετέφεραν από το δάπεδο στον τοίχο. «Αφού οι μορφές των αγίων δεν θα μπορούσαν να μείνουν στο πάτωμα» όπως επισημαίνει εύστοχα ο συγγραφέας. Η μελέτη αγγίζει και την τέχνη της Ραβέννας, «η οποία μαζί με την Κωνσταντινούπολη αλλά και τη Θεσσαλονίκη αποτέλεσε το άδυτο της βυζαντινής ψηφιδωτής τέχνης», ενώ λεπτομερειακά μελετώνται τα σημαντικά ψηφιδωτά του 11ου αιώνα που κοσμούν τη Μονή Δαφνίου, τη Μονή Οσίου Λουκά στη Βοιωτία καθώς και τη Νέα Μονή Χίου.

Όλο το βιβλίο είναι καλογραμμένο, εύληπτο και με στοιχεία μυθοπλασίας. Σίγουρα όμως η εικόνα του θα ήταν περισσότερο συγκροτημένη αν όλο αυτό το πλήθος των πληροφοριών είχε ταξινομηθεί ανά ενότητες. Ποιος ξέρει, όμως, ίσως τότε το κείμενο να έχανε τον αυθορμητισμό που σήμερα μας ευχαριστεί να αισθανόμαστε στο ύφος του.

Οι τελευταίες σελίδες του βιβλίου καλύπτουν συνοπτικά μια τεράστια περίοδο που ξεκινά με τα πρώτα μεταβυζαντινά χρόνια και καταλήγει στον 20ό αιώνα. Ο αναγνώστης θα αρκεστεί να πάρει ένα «άρωμα» από την εξέλιξη της τέχνης στις ιταλικές πόλεις, τις προσπάθειες του Βατικανού να συντηρήσει ιστορικά ψηφιδωτά, τον ρόλο της Βενετίας στην παραγωγή γυάλινων ψηφίδων, πολύχρωμων, χρυσαφιών και ασημένιων που πραγματικά άλλαξαν ριζικά την εικόνα της τέχνης. Λείπουν όμως από αυτό το κεφάλαιο κάποιες πληροφορίες για τα ελληνικά παραδοσιακά βοτσαλωτά που σφράγισαν τη λαϊκή αρχιτεκτονική περιοχών, κυρίως της νησιωτικής χώρας. Σίγουρα συνειδητά ο συγγραφέας απέφυγε να επαναλάβει παλαιότερες μελέτες του. Για κάποιον ωστόσο που για πρώτη φορά ανοίγει ένα βιβλίο πάνω στο ψηφιδωτό αυτή η πλευρά παραμένει εντελώς ανύπαρκτη. Οι ελλείψεις του βιβλίου όμως είναι δικαιολογημένες αν αναλογιστούμε ότι τελικά είναι έργο ενός και μοναδικού ανδρός, ο οποίος λόγω του πάθους του για τη λαϊκή παράδοση δεν φείδεται κόπου και χρόνου.

ΤΟΝΙΑ ΜΑΚΡΑ, ΤΟ ΒΗΜΑ , 12-01-2003