Νεκρικοί και εταιρικοί διάλογοι

Εδώ και δεκαοκτώ περίπου αιώνες, το έργο του Λουκιανού, ζωντανός οργανισμός, διατηρεί το σφρίγος και τη λάμψη του. Θα ήταν δύσκολο να περιγράψει κανείς με συντομία τη διεθνή επιβολή του. Από τα αρχαία ως τα νεότερα χρόνια (αποφασιστική καμπή η Αναγέννηση), συγγραφείς με του πιο ανόμοιους προσανατολισμούς, άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο, φανερώνουν εμπράκτως τη γοητεία του έργου αυτού: ο Αλκίφρων και ο Αρισταίνετος, ο Ηλιόδωρος και ο Θεόδωρος Πρόδρομος, ο Ρόιχλιν και ο Έρασμος, ο Ραμπελαί και ο Μπουαλώ, ο Αριόστο και ο Σαίξπηρ, ο Θερβάντες και ο Συρανό ντε Μπερζεράκ.





ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλεγόμενα

ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ ΝΕΚΡΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ
1. Διογένης και Πολυδεύκης
2. Πλούτων ή κατά Μενίππου
3. Μένιππος, Αμφίλοχος και Τροφώνιος
4. Ερμής και Χάρων
5. Πλούτων και Ερμής
6. Τερψίων και Πλούτων
7. Ζηνόφαντος και Καλλιδημίδης
8. Κνήμων και Δάμνιππος
9. Σίμυλος και Πολύστρατος
10. Χάρων, Ερμής και διάφοροι νεκροί
11. Κράτης και Διογένης
12. Αλέξανδρος, Αννίβας, Μίνως και Σκιπίων
13. Διογένης και Αλέξανδρος
14. Φίλιππος και Αλέξανδρος
15. Αχιλλέας και Αντίλοχος
16. Διογένης και Ηρακλής
17. Μένιππος και Τάνταλος
18. Μένιππος και Ερμής
19. Αιακός, Πρωτεσίλαος, Μενέλαος και Πάρις
20. Μένιππος και Αιακός
21. Μένιππος και Κέρβερος
22. Χάρων και Μένιππος
23. Πρωτεσίλαος, Πλούτων και Περσεφόνη
24. Διογένης και Μαύσωλος
25. Νηρέας, Θερσίτης και Μένιππος
26. Μένιππος και Χείρων
27. Διογένης, Αντισθένης και Κράτης
28. Μένιππος και Τειρεσίας
29. Αίας και Αγαμέμνων
30. Μίνος και Σώστρατος

ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ ΕΤΑΙΡΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ
1. Γλυκέρα και Θαΐς
2. Μύρτιον, Πάμφιλος και Δωρίς
3. Μητέρα και Φίλιννα
4. Μέλισσα και Βακχίς
5. Κλωνάριον και Λέαινα
6. Κρωβύλη και Κόριννα
7. Μητέρα και Μουσάριον
8. Αμπελίς και Χρυσίς
9. Δορκάς, Παννυχίς, Φιλόστρατος, Πολέμων
10. Χελιδόνιον και Δροσίς
11. Τρύφαινα και Χαρμίδης
12. Ιοέσσα, Πυθιάς και Λυσίας
13. Λεόντιχος, Χηνίδας και Υμνίς
14. Δωρίων και Μυρτάλη
15. Κοχλίς και Παρθενίς
Σημειώσεις


ΚΡΙΤΙΚΗ




Σκάρωσε το σατιρικό χρονογράφημα πολύ προτού γεννηθεί η δημοσιογραφία. Παρουσίασε την Ανθρώπινη κωμωδία αιώνες πριν τη συλλάβει ο Μπαλζάκ. Εγραψε τα κομψότερα ελληνικά, μη όντας Ελληνας. Απιστος και σκεπτικιστής, τόλμησε να διασύρει θεούς κι ανθρώπους, σε μια εποχή που είδωλα και χριστιανισμός συναγωνίζονταν στη στρατολόγηση πιστών. Και συγχρόνως κατάφερε να ξεφύγει απ' όλα τα δίχτυα εκείνων που θέλαν κάπου να τον εντάξουν, σε μια φιλοσοφική σχολή, σε μια αίρεση, σ' ένα σύστημα, να του δώσουν μια ταυτότητα επιτέλους. Κριτικάρησε τα κακώς κείμενα χωρίς να προτείνει τίποτε νέο. Ενα κεντρί σφήκας που τσίμπαγε μοναχά, χωρίς να καταδέχεται να φτιάξει μέλι, για να τ' αρμέξουν οι χρησιμοθήρες κάθε κοινωνίας.

Το έργο του γνώρισε τεράστια επιτυχία και επηρέασε όλα τ' άγρυπνα κριτικά πνεύματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και σκέψης. Ο Λουκιανός υπήρξε ο πιο «σύγχρονος» αρχαίος, από την αναγέννηση ως τις μέρες μας. Οποιος τον ανοίγει, είναι αδύνατο να μη μαγευτεί απ' τη ζωντάνια της περιγραφής του, ανώτερης κι από κείνην του Ιερώνυμου Μπος, και το σαρκασμό, που δηκτικότατος διαπνέει κάθε του παράγραφο.

Μια νέα μετάφραση, λοιπόν, ενός τέτοιου συγγραφέα είναι πάντα καλοδεχούμενη για να τον απολαύσουμε καλύτερα, μιας και είναι αλήθεια πως η μετάφραση, σαν τα σακάκια, δείχνει γρήγορα την ηλικία της, αφού δεν είναι παρά μια βαθιά και εμπεριστατωμένη ανάγνωση, μια διερμηνεία και μια ανασύνθεση, και κάθε εποχή δίνει τις δικές της ερμηνείες κι ανασυνθέτει κατά τις προτιμήσεις και τις κλίσεις της.

Ο Παν. Μουλλάς διάλεξε δυο από τα γνωστότερα έργα του, τους εξαίρετους Νεκρικούς διαλόγους και τους πολύ ασθενέστερους αλλά γαργαλιστικούς -κατά τον τίτλο τουλάχιστον- Εταιρικούς διαλόγους. Νεοελληνικές αποδόσεις τους υπήρχαν και παλιότερες, με κορυφαία εκείνη του Ιω. Κονδυλάκη, που ταίριαζε και στην πένα του το ύφος του αρχαίου σατιρικού. Ομως σαν την ανοίγεις σήμερα να την ξαναδιαβάσεις, η γλώσσα δε σε τραβάει καθόλου. Μια άψυχη καθαρεύουσα, που νιώθεις το αρχαίο κείμενο αποκάτω, δίχως την παραμικρή σχέση με τη ζωηρόχρωμη ζεστή δημοτική των διηγημάτων και χρονογραφημάτων του. Ισως έτσι τις θέλαν τότε τις μεταφράσεις των κλασικών; Ισως δεν αποτόλμησε ο Κονδυλάκης τη ζωντανή δημοσιογραφική γλώσσα, που τόσο καλά ήξερε να τη χειρίζεται;...

Οπωσδήποτε ο Λουκιανός απαιτεί λόγο τέλεια δουλεμένο, από στυλίστα του γραψίματος, κομψό μα και προσιτό συνάμα, δίχως την παραμικρή χοντράδα.

Ο Παν. Μουλλάς πέτυχε μια δημοτική άμεση, ένα στρωτό ύφος, αλλά δεν πρόσδωσε στο κείμενό του τη δέουσα χάρη, ούτε στόλισε με ρυθμό τη φράση του, αφήνοντάς την πεζή και περιφραστικότερη απ' όσο θα 'θελε ένας δέκτης με οξυμένη αίσθηση του περιττού. Πότε - πότε ξεφεύγουν και κάποιες λέξεις που χαλάν το χρώμα, όπως λ.χ. εκείνο το «έκαμνα»! Γιατί «έκαμνα» κι όχι «έκανα»; Καθαρευουσιάνιζαν οι πόρνες της αρχαιότητας; 'Η, μοιάζει φυσική στο στόμα εταίρας η φράση: «μου μάλαζαν τους μαστούς»; «Μαστούς» θα 'λεγε, κι όχι «στήθος», ή «βυζί»;.. (Ούτε σε γιατρό να μίλαγε!..) Από την άλλη, ο ίδιος ο μεταφραστής στην Εισαγωγή του δε διστάζει να καταφύγει σε υπερπροωθημένους, ξενικούς όρους, της αμερικανοθρεμμένης σύγχρονης γενιάς, χαρακτηρίζοντας τον Λουκιανό «outsider»! Πάντως, η μετάφραση είναι πιστή - και τούτο δεν είναι λίγο. Ξέρεις ότι διαβάζεις Λουκιανό κι όχι παράφραση ή μεταποίηση, όπως συνηθίζεται ανερυθρίαστα πλέον με τις σκηνικές μεταφράσεις των κωμικών μας.

Οι Νεκρικοί διάλογοι είναι απ' τα πιο κεφάτα κομμάτια του Λουκιανού. Μπρος απ' τις Πύλες του Αδη, όλα τα γνωστά πρόσωπα της αρχαιότητας παρελαύνουν και κρίνονται με κοινό παρονομαστή το θάνατο. Υπερφίαλοι τύραννοι ταπεινώνονται, πλούσιοι αστοί κι αθλητές νικηφόροι εξευτελίζονται, φουσκωμένοι ρήτορες και λαοπλάνοι ξεμασκαρεύονται, ως και οι πιο φημισμένοι σοφοί με την περισσή τους γνώση κι έπαρση γελοιοποιούνται και ζωγραφίζονται με τις πραγματικές τους διαστάσεις, που 'ναι πολύ μικρότερες απ' αυτές που αξίωναν. Τα λογοπαίγνια συνεχή, οι διάλογοι σπαρταριστοί, και προτού κουραστείς, η όλη σκηνή έχει ήδη τελειώσει. Αυτό που εκπλήσσει είναι πως ο Λουκιανός αντιμετωπίζει την αρχαιότητα όπως εμείς! Σαν κάτι το παλιό, το απόμακρο, που συχνά το περιγελάει και δε διστάζει ακόμα και σ' αναμφισβήτητες αξίες μπροστά να ξεστομίζει λοιδορίες εύστοχες και καλοσκαρωμένες, σαν ξεκαρδιστική καζούρα παρέας μαθητικής μέσα στην τάξη. Και τούτο τον καθιστά μοντέρνο. Δεν μπορείς να πιστέψεις πως τέτοιες απερίγραπτες πλάκες γράφτηκαν από έναν αρχαίο!

Αντίθετα, οι Εταιρικοί διάλογοι δεν έχουν την ίδια σπιρτάδα και διεισδυτικότητα. Απλά σκετσάκια κωμικά, από κείνα που 'γραφε ο Ηρώνδας, ο Σακελλάριος κι ο Πρετεντέρης, χωρίς βάθος, με πρωταγωνιστές τις πεταλούδες της νύχτας. Τα αστεία του χωρίς υπονοούμενα, η έμπνευσή του ταπεινότερη, και τ' όλο μετά βίας κρατάει τον αναγνώστη, που νιώθει απλός ωτακουστής ενός μπουντουάρ και μάλιστα παρωχημένου. Εύκολα γυρίζεις τις σελίδες και φτάνοντας στο τέλος δε σου μένει παρά ένα άρωμα γυναίκας του 2ου αιώνα μ.Χ. και τίποτε παραπάνω. Είν' απ' τα έργα του Λουκιανού που δικαιώνουν τις απαξιωτικές κρίσεις του Wilamowitz: «Δεν πρέπει να ζητάμε περισσότερα απ' όσα μπορεί να μας δώσει ένας δημοσιογράφος», ή του Kranz, πως: «το είδος του γρήγορα κουράζει»... Ασφαλώς όμως αυτά δεν ισχύουν για τους Νεκρικούς διαλόγους, ούτε για τον Ικαρομένιππο, ούτε για την Αληθή Ιστορία, ή τόσα άλλα του.

Το βιβλίο με το μικρό σχήμα και την κομψή του εμφάνιση, πιο δροσερό από θερινό σινεμά και πιο διασκεδαστικό από κωμική σειρά της τηλεόρασης, αξίζει να το πάρετε μαζί σας σε τσάντα ταξιδιωτική. Οσο για το μακάβριο τίτλο, μη σας τρομάζει. Αν ζούσε άλλωστε σήμερα, στην εποχή του μάρκετινγκ, ο Λουκιανός, σίγουρα αντί Νεκρικούς διαλόγους, θα τους ονόμαζε: Δέκα νεκρούς Μήτσους!...




ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/06/2001