Εισαγωγή στην ιστορία των Θρησκευμάτων. Η δίκη μου με τη σύνοδο για το βιβλίο του Λουνατσάρσκυ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕYΜΑΤΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος

Πρόλογος του μεταφραστή της έκδοσης του 1934

Πρόλογος για την 4η έκδοση 1987

Κεφάλαιο πρώτο: ΟΙ ΠΡΩΤΟΓΟΝΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ 1. Ο πρωτόγονος ανιμισμός 2· Η θυσία και η προσευχή 3. Η διαφοροποίηση των πνευμάτων 4. Ο μύθος 5. Η μαγεία και η εμφάνιση του κλήρου 6. Η ινδική θρησκεία (μεταφυσικός κλάδος) 7. Η ιρανική (περσική) θρησκεία (ιστορικός κλάδος)

Κεφάλαιο δεύτερο: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ 8. Η πρωτόγονη ελληνική θρησκεία 9. Η ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού 10. Η ανάπτυξη του δημοκρατισμού 11. Η επίδραση του δημοκρατισμού στη θρησκεία 12. Η φιλοσοφία της ελληνικής τραγωδίας 13. Η λατρεία του Απόλλωνα – Φοίβου 14. Η μυστικιστική πλευρά της ελληνικής θρησκείας

Κεφάλαιο τρίτο: Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ 15. Η σχέση ελληνικής και εβραϊκής θρησκείας 16. Ο Μωϋσαϊκός Νόμος 17. Η έξοδος των Εβραίων 18. Οι βασιλιάδες, οι προφήτες και η ιδέα της Δικαιοσύνης 19. Η αιχμαλωσία της Βαβυλώνας και η ιδέα του Μεσσία 20. Οι προχριστιανικές αιρέσεις των Εβραίων και η εμφάνιση του Χριστιανισμού 21. Ο πρωτόγονος Χριστιανισμός 22. Ο «εβιωνίτικος» Χριστιανισμός 23. Ο ρόλος του Απόστολου Παύλου

Κεφάλαιο τέταρτο: Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ 24. ΟΙ αιτίες της διάδοσης του Χριστιανισμού 25. Η επίδραση της φιλοσοφίας στο Χριστιανισμό και η ανάπτυξη των δογμάτων. 26. Η οργάνωση της αριστοκρατικής εκκλησίας 27. Οι αιρέσεις σαν αντίδραση στην αριστοκρατικοποίηση της Εκκλησίας

Κεφάλαιο πέμπτο: Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ 28. Ο ανταγωνισμός των λαϊκών μαζών και της αριστοκρατικής Εκκλησίας 29. Τα χωριστικά κινήματα των βορείων λαών και η Μεταρρύθμιση 30. Η κοινωνική σημασία της Μεταρρύθμισης 31. Τα αποτελέσματα της Μεταρρύθμισης στις διάφορες χώρες 32. Οι αναβαπτιστές της Γερμανίας και ο σοσιαλισμός 33. Ο Τολστοϊσμός και το σύγχρονο επαναστατικό κίνημα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Ανατόλ Λουνατσάρσκυ είναι μια από τις ξεχωριστές φυσιογνωμίες του αιώνα μας και το έργο του δεσπόζει και θα δεσπόζει για πολύν καιρό ακόμα στο παρόν και στο μέλλον. Είναι ο ιδρυτής και θεμελιωτής του σοβιετικού εκπαιδευτικού συστήματος, αυτού του θαύματος μπροστά στο οποίο μένουνε έκπληκτα ακόμα και σήμερα εχθροί και φίλοι. Είναι ο σοφός επίτροπος της δημόσιας εκπαίδευσης από την επανάσταση μέχρι το 1929 και σ’ αυτόν οφείλεται κατά το μεγαλύτερο μέρος η αποτελεσματική καταπολέμηση του αναλφαβητισμού στη Ρωσία. Είναι ο γνώστης όχι μονάχα του σημερινού μα και του αρχαίου κόσμου (μιλούσε κι έγραφε δώδεκα σύγχρονες γλώσσες και δύο αρχαίες), είναι ο άνθρωπος με την απέραντη ευρυμάθεια που, όταν άνοιγε το στόμα του σ’ οποιοδήποτε περιβάλλον, προκαλούσε πάντα κατάπληξη με τις απέραντες γνώσεις του. Μεγάλος επαναστάτης, συγγραφέας και πολιτικός, υπήρξε μια από τις πιο μορφωμένες, τις πιο φωτισμένες μορφές της σύγχρονης εποχής. Γεννήθηκε στην Πολτάβα της Ρωσίας το 1875 και πέθανε το 1933 στην Μαντόν της Γαλλίας. Από μαθητής ακόμα στο λύκειο του Κιέβου αναμίχτηκε στο επαναστατικό κίνημα της Ρωσίας και φάνηκε πολύ γρήγορα ότι ήτανε προικισμένος με πολύ έντονη καλλιτεχνική και φιλοσοφική διάθεση, ή οποία και συνετέλεσε στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Σε ηλικία 17 χρονών μπήκε στην οργάνωση του Κιέβου του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και δούλεψε σαν προπαγανδιστής ανάμεσα στους σιδηροδρομικούς. Μ’ αυτή την αφορμή οι τσαρικές αρχές τον κηρύξανε ύποπτο και τον αποκλείσανε από όλα τα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας. Έτσι ο Λουνατσάρσκυ αναγκάστηκε να μεταναστέψει στην Ελβετία. Εκεί γνωρίστηκε με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, τη Βέρα Ζασσούλιτς και τον Πλεχάνωφ. Στα 1899 γύρισε στη Μόσχα, όπου και πάλι δούλεψε σαν προπαγανδιστής μαζί με την αδελφή του Λένιν Ελιζάροβα. Πιάστηκε δυο φορές και τη δεύτερη εξορίστηκε στη Σιβηρία. Στην εξορία ασχολήθηκε με μελέτες φιλολογικού περιεχομένου και δημοσίευσε μια σειρά πολεμικές μονογραφίες, οι οποίες τον έκαμαν γνωστό. Το 1904 πήγε στη Γενεύη και εκεί έγινε από τους δραστηριότερους συντάχτες της εφημερίδας «Βπέριοντ». Αργότερα δούλεψε στον «Προλετάριο», που διεύθυνε ο Λένιν. Στο 3ο συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος ο Λουνατσάρσκυ έκαμε την εισήγηση για την ένοπλη εξέγερση. Το 1905 γύρισε στην Πετρούπολη και πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες κατά την επανάσταση. Ύστερα από νέα του σύλληψη κατέφυγε και πάλι στο εξωτερικό. Το 1907 πήρε μέρος στο συνέδριο της Β’ Σοσιαλιστικής Διεθνούς, που έγινε στη Στουτγάρδη σαν αντιπρόσωπος των μπολσεβίκων. Κατά τα χρόνια της επικράτησης της αντεπανάστασης (1907 κι ύστερα) ο Λουνατσάρσκυ επηρεάστηκε από τη γνωσιολογική θεωρία του Μάρξ και μαζί με τον Μπογκτάνωφ εκδηλωθήκανε θερμοί θιασώτες του μαρξισμού, ο οποίος έλεγε ότι η νέα κατάσταση των πραγμάτων επέβαλλε την αναπροσαρμογή και τη συμπλήρωση του μαρξισμού, τον συγχρονισμό και τον πλουτισμό του με τις νέες κατακτήσεις των επιστημών. Εκείνη την περίοδο οι μεγάλες λαϊκές μάζες, απογοητευμένες από την αποτυχία της επανάστασης του 1905, τρομοκρατημένες από την θριαμβεύουσα αντίδραση και επηρεασμένες από τα απαισιόδοξα κηρύγματα της αστικής τάξης, βυθίζονταν στην παθητικότητα και το μυστικισμό. Χρειαζότανε λοιπόν ένα ιδεολογικό αντίδοτο για να τις συγκρατήσει από το επικίνδυνο αυτό κατρακύλισμα. Κατά το Λουνατσάρσκυ, το αντίδοτο αυτό υπήρχε στη γνωσιολογική θεωρία του Μάρξ και το «θρησκευτικό αθεϊσμό», ο οποίος αποτελούσε τη λογική συνέπεια του μαρξισμού και ο οποίος έπρεπε να αντιπαραταχτεί στο ενισχυόμενο διαρκώς, λόγω της αντεπανάστασης, μυστικιστικό ρεύμα και να αντικαταστήσει τον μαρξιστικό αθεϊσμό, για να μη χάσει το επαναστατικό κίνημα την επαφή του με τα αγροτικά και μικροαστικά στρώματα και έτσι να συγκρατηθεί η ιδεολογική οπισθοδρόμηση. Την περίοδο αυτή, λόγω των φιλοσοφικών του αντιρρήσεων και μιας κάποιας αυστηρής κριτικής του ιστορικού υλισμού και της διαλεκτικής μεθόδου στο φιλοσοφικό τομέα, καθώς και της αντίθεσης του στην πολιτική του Λένιν απέναντι στην τσαρική Δούμα, στον πολιτικό τομέα, βρέθηκε έξω από τη μπολσεβικική πτέρυγα του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Ο Λουνατσάρσκυ διακήρυξε ακόμα ότι η έννοια του θεού, ανεξάρτητα από το αν περικλείει ή όχι αντικειμενική αλήθεια, είναι ένα σύμπλεγμα ιδεών, οι οποίες αφυπνίζουνε και οργανώνουνε τα κοινωνικά συναισθήματα, συνδέουνε το άτομο με την κοινωνία και βάζουνε φραγμούς στα «κτηνώδη ένστικτα». Ο Λένιν απάντησε στις φιλοσοφικές αυτές τάσεις αναθεώρησης και συμπλήρωσης του μαρξισμού, με το περίφημο έργο του «Υλισμός και Έμπειριοκριτικισμός». Όμως, παρά τις φιλοσοφικές αυτές παρεκκλίσεις, ο Λουνατσάρσκυ δεν είχε καμιά αμφιβολία για την ορθότητα των κοινωνικών επιδιώξεων του μαρξισμού και κατά τη διάρκεια του πολέμου κράτησε πραγματικά διεθνιστική στάση, σαν μέλος της διεθνιστικής ομάδας του Τρότσκυ. Στις παραμονές της Οκτωβριανής Επανάστασης (1917) ζήτησε και μπήκε πάλι στο μπολσεβίκικο κόμμα και, όπως αναφέρει κι’ ο Τζων Ρηντ, υπήρξε ο ένας από τους τρεις αρχηγούς του. Κατά τις αιματηρές μέρες του Οκτώβρη, ο Λουνατσάρσκυ, σαν επίτροπος του λαού για την Εκπαίδευση, πληροφορήθηκε ότι κινδυνεύανε να καταστραφούνε από τους επαναστάτες διάφορα μνημεία τέχνης, μουσεία κλπ. και θορυβήθηκε τόσο πολύ, που υπόβαλε την παραίτησή του. Η χειρονομία του αυτή δείχνει την ιδιότυπη ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη, που και μια επανάσταση ακόμα είναι σε θέση να εγκαταλείψει στην κρισιμότερη φάση της, διότι κινδυνεύανε οι καλλιτεχνικοί θησαυροί. Όταν τέλος πείσθηκε πως δεν είχαν γίνει καταστροφές καλλιτεχνικών έργων και ότι ήτανε ψεύτικες οι ειδήσεις που είχε μάθει, απόσυρε την παραίτησή του, η οποία δεν είχε γίνει δεκτή και απεύθυνε μια περίφημη προκήρυξη προς τον επαναστατημένο λαό. Από το 1917 μέχρι το 1929 ο Λουνατσάρσκυ ήτανε επίτροπος του λαού για την εκπαίδευση. Μ’ αυτή του την ιδιότητα πήρε μέρος σε διεθνείς συνδιασκέψεις και συνέδρια σαν εκπρόσωπος της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1929 έγινε πρόεδρος της επιτροπής των σοφών στην Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή της Σοβιετικής Ένωσης. «Σαν επίτροπος του λαού για την Παιδεία, ο Λουνατσάρσκυ —γράφει ο Τρότσκυ— υπήρξε αναντικατάστατος στις σχέσεις του με πρώην καθηγητές του Πανεπιστημίου και γενικά με τους κύκλους του εκπαιδευτικού σώματος, οι οποίοι περιμένανε καταστροφή των επιστημών και των τεχνών εκ μέρους των «αμαθών σφετεριστών». Ο Λουνατσάρσκυ έδειξε σ’ όλους αυτούς ότι οι μπολσεβίκοι όχι μονάχα σεβόντουσαν τον πολιτισμό, αλλά και τον γνωρίζανε καλά. Πολλοί βλέπανε χάσκοντας τον «βάνδαλο» αυτόν, ο οποίος ήξερε δώδεκα σύγχρονες γλώσσες και δυο αρχαίες και ο οποίος έδειχνε τόση ευρυμάθεια όση δέκα καθηγητές μαζί». Ο Λουνατσάρσκυ ήτανε μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών της ΕΣΣΔ, της Κομμουνιστικής Ακαδημίας και διευθυντής του Επιστημονικού Ινστιτούτου Ερευνών για τη φιλολογία και την τέχνη. Έγραψε πολλά φιλολογικά και θεωρητικά έργα, ανάμεσα στα οποία και το βιβλίο τούτο, πού έχει εκδοθεί στα ελληνικά το 1934 στη σειρά της βιβλιοθήκης της «Κοινωνιολογικής και Πολιτικής Εγκυκλοπαίδειας» της εφημερίδας «Ανεξάρτητος». Το 1932 πέρασε από την Ελλάδα και δέχτηκε τους αντιπροσώπους του τύπου, οι οποίοι τον θαυμάσανε για τη σοφία του και το ήθος του. Το 1933 έγινε πρεσβευτής της ΕΣΣΔ στην Ισπανία. Όταν πέρασε από την Αθήνα το 1932, λέγεται ότι μεταξύ των ερωτήσεων που του υποβάλανε οι δημοσιογράφοι, ήτανε και η ερώτηση, ποιες είναι οι εντυπώσεις του από την πόλη. Ο Λουνατσάρσκυ απάντησε ότι περπατώντας στους δρόμους της Αθήνας νόμιζε ότι βρίσκεται σε καμιά επαρχιακή πόλη και μονάχα όταν ανέβηκε στην Ακρόπολη διαπίστωσε ότι βρισκότανε σε μια μεγάλη, σύγχρονη και από τις ωραιότερες πρωτεύουσες της Ευρώπης. Σε άλλη ερώτηση, ποιοι δρόμοι είναι οι καλλίτεροι, απάντησε ότι δρόμοι μεγαλούπολης είναι η οδός Αθηνάς με συνέχεια την Γ’ Σεπτεμβρίου, καθώς και η Αιόλου με συνέχεια την Πατησίων. Επίσης είπε στους αντιπροσώπους του τύπου ότι παρακολούθησε τον Καραγκιόζη, ο οποίος του έκανε εντύπωση σα θέαμα, αλλά δεν του άρεσε το περιεχόμενο διότι ήτανε αντιπαιδαγωγικό. Ο Τζων Ρηντ, στο περίφημο έργο του «Δέκα μέρες που τράνταξαν τον κόσμο», στη σελίδα 55, δίνει την εξής λογοτεχνικότατη περιγραφή του Λουνατσάρσκυ επαναστάτη, κατά τις μέρες της επανάστασης: «Η συγκέντρωση έγινε μέσα στους ψηλούς από τούβλα τοίχους ενός μισοτελειωμένου πελώριου κτιρίου^ χιλιάδες ακροατές, άντρες και γυναίκες, ντυμένοι στα μαύρα, είχαν σκαρφαλώσει πάνω σε στοίβες ξύλα ή σωρούς τούβλα, πάνω στις σκαλωσιές, στριμώχνονταν γύρω σ’ ένα βήμα, που είχε σκεπαστεί με κόκκινο ύφασμα και άκουγαν με συγκίνηση ή εκδηλώνανε τη γνώμη τους με φωνή κεραυνού. Κάθε τόσο ο ήλιος ξέσχιζε τα βαριά σκοτεινά σύννεφα κι’ έλουζε, με κοκκινωπό φως που έμπαινε από τις τρύπες των παραθύρων, αυτή τη μάζα με τα απλοϊκά πρόσωπα, που ήτανε γυρισμένα προς το μέρος μας. Ο Λουνατσάρσκυ, με τη λυγερή κορμοστασιά φοιτητή και τη λεπτή φυσιογνωμία καλλιτέχνη, εξηγούσε γιατί τα Σοβιέτ έπρεπε να πάρουν την εξουσία. Ο σοφός δάσκαλος, ο σοφός επίτροπος του λαού για την Παιδεία της κυβέρνησης του Λένιν, έχει βάλει βαθιά τη σφραγίδα του στο λαμπρό δημιούργημα της σοβιετικής παιδείας που στέκει τόσο ψηλά, έχει βάλει βαθιά τη σφραγίδα του στην εποχή μας. Εκδίδοντας σήμερα την «Εισαγωγή στην Ιστορία των θρησκευμάτων», συντελούμε στην κατανόηση, από ιστορική άποψη, όλου του προβλήματος της ιστορίας των θρησκειών, που άλλωστε ο συγγραφέας με τόσο γλαφυρό, προσιτό για τον καθένα, απλουστευμένο και τόσο όμορφα αφηγηματικό τρόπο δίνει. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι κατατοπισμένος πάνω στην ιστορία των θρησκειών, χωρίς να έχει διαβάσει και τούτο το βιβλίο του Λουνατσάρσκυ. Αθήνα, 2 του Δεκέμβρη 1958.