Περιγέλωτος Βασίλειον

Η ιστορική αυτή μελέτη επιχειρεί να αναδείξει τις αποχρώσεις των πολιτικών θέσεων και τις διακυμάνσεις των ιδεολογικών απόψεων ενός σημαντικού τμήματος του σατιρικού Τύπου κατά τη διάρκεια μιας περιόδου εθνικών κρίσεων και ιδεολογικών εξάρσεων.
Οι βαλκανικές κρίσεις της περιόδου 1875-1886 θεωρήθηκαν από το σύνολο σχεδόν των Ελλήνων ως ιδανική ευκαιρία για την επέκταση των συνόρων του ελληνικού βασιλείου, ενώ παράλληλα αποτέλεσαν την αφορμή για να ανακληθούν στη συλλογική μνήμη παγιωμένες προκαταλήψεις, απλουστευτικοί μύθοι και στερεοτυπικές κρίσεις.
Ο πόλεμος "με κάθε θυσίαν" και η ντροπή για την "αναίμακτον και κολοβωμένην" προσάρτηση των νέων περιοχών, η οποία "κατήντησε" την Ελλάδα αντί για "πρότυπον βασιλείου εν τη Ανατολή" -όπως υποσχέθηκε ο Γεώργιος- "πρότυπον περιγέλωτος βασίλειον", αποτελούν την κεντρική ιδέα της αρθρογραφίας των σατιρικών εφημερίδων. Ανταποκρινόμενος στα πιο παράτολμα όνειρα των Ελλήνων, ο σατιρικός Τύπος, στη φάση αυτή, προσεγγίζει τα όρια του εθνικού παραληρήματος.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πόλεμοι που δεν αποφεύχθηκαν, βασιλιάδες που αποκεφαλίστηκαν, πρωθυπουργοί και υπουργοί που άλλαξαν εν μια νυκτί, όροι συνθηκών που διαπλέχτηκαν με διαρκώς μεταβαλλόμενα σύνορα. Εικόνες που έμειναν στο μυαλό των περισσοτέρων από όσους αναγκάστηκαν να διαβάσουν, συνήθως στο σχολείο, πολιτική και διπλωματική ιστορία. Μια ιστορία που αν και κυριάρχησε στο 19ο αιώνα, γνώρισε ισχυρές αμφισβητήσεις στον επόμενο αιώνα, καθώς εμφανίστηκαν νέες προσεγγίσεις, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό οδήγησαν στην απαξίωσή της. Επρεπε να αλλάξουν πολλά, για να επανακάμψει, στο πλαίσιο της γενικότερης διεθνούς συγκυρίας, η πολιτική ιστορία ενσωματώνοντας μια σειρά από κατακτήσεις των άλλων ιστοριογραφικών κλάδων, διευρύνοντας τις θεματικές και εμπλουτίζοντας τις μεθοδολογικές προσεγγίσεις της.

Στην πρόσφατη ελληνική επιστημονική παραγωγή είναι λιγοστά τα δείγματα των μελετών που επιχείρησαν την ανανέωση της πολιτικής ιστορίας. Σε αυτά αναμφίβολα καταλαμβάνει σημαντική θέση το πρόσφατο βιβλίο της Λίνας Λούβη, επίκουρης καθηγήτριας Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θράκης. Και αυτό για δύο λόγους: αφ' ενός, αναδεικνύει μια «περιθωριακή» ιστορική πηγή, το σατιρικό Τύπο, η οποία έως τώρα δεν είχε απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία και αφ' ετέρου, η μελέτη διεξάγεται με στέρεα μεθοδολογικά εργαλεία που σέβονται την ιδιαίτερη φυσιογνωμία των συγκεκριμένων εντύπων. Στο βιβλίο της Λούβη η σάτιρα, το σκώμμα, η γελοιογραφία, η διακωμώδηση των πρωταγωνιστών της πολιτικής σκηνής, η λοιδορία τίθενται στο επίκεντρο και αξιοποιούνται σε ένα κατεξοχήν θέμα πολιτικής ιστορίας: την ελληνική εξωτερική πολιτική της περιόδου 1875-1886.

Το Περί γέλωτος βασίλειον διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος η συγγραφέας σκιαγραφεί τη φυσιογνωμία οχτώ σατιρικών εφημερίδων της εποχής: Ασμοδαίος, Ραμπαγάς, Μη Χάνεσαι, Το Αστυ, Φως, Αριστοφάνης, Παληάνθρωπος και, βέβαια, η πιο γνωστή από όλες ο Ρωμηός του Γ. Σουρή. Με εξαίρεση το Φως που προϋπάρχει, όλες οι άλλες εκδίδονται την περίοδο την οποία μελετά το βιβλίο. Οι εκδότες, η κυκλοφορία των φύλλων, η θεματολογία, οι πολιτικές θέσεις και διαδρομές των εντύπων σχηματίζουν ισάριθμες μικρές μονογραφίες για τα οχτώ έντυπα. Στο δεύτερο και στο τρίτο μέρος η Λούβη εκθέτει τα πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα της περιόδου, ενώ σε ένα δεύτερο επίπεδο παρουσιάζει την αντιμετώπισή τους από το σατιρικό Τύπο. Η μελέτη εικονογραφείται με γελοιογραφίες και σελίδες από τον Τύπο της εποχής.

Ο σατιρικός Τύπος αποτελεί μία ιδιαίτερη κατηγορία στο φάσμα του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου. Γέννημα του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα, διαδραμάτισε τον επόμενο αιώνα, στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Αγγλία και τη Γαλλία, σημαντικό ρόλο στο πολιτικό γίγνεσθαι. Στην ελληνική περίπτωση εμφανίστηκε από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του νέου βασιλείου, γνώρισε, όμως, τη μεγαλύτερη διάδοσή του μετά την καθιέρωση της ελευθεροτυπίας στο Σύνταγμα του 1864. Ετος-ορόσημο για την ιστορία του αποτέλεσε το 1875, όταν ο Εμμανουήλ Ροΐδης κυκλοφόρησε τον Ασμοδαίο, προτείνοντας ένα νέο μοντέλο, το οποίο απείχε πολύ από τις προηγούμενες απόπειρες δημιουργίας σατιρικού εντύπου, τόσο ως προς τα θέματα όσο και ως προς τους τρόπους που τα πραγματευόταν. Ακολούθησαν και μια σειρά από άλλες εφημερίδες -σε ένα ταραγμένο πολιτικά κλίμα όπου η λαϊκή δυσαρέσκεια ή οι προσδοκίες αναζητούσαν διέξοδο μέσα από τη διακωμώδηση ή την καταγγελία-, οι οποίες κατέλαβαν δεσπόζουσα θέση στο τοπίο του ελληνικού Τύπου. Με σημαντικές εσωτερικές διαφοροποιήσεις, όπως αποτυπώνονται και στη διάκρισή τους από τη συγγραφέα σε πολιτικές, αστικές και λαϊκές, οι σατιρικές εφημερίδες με την αμεσότητα του λόγου, την «ελευθεροστομία», την εκτεταμένη χρήση της γελοιογραφίας, τον «ανατρεπτικό» εν τέλει χαρακτήρα της αρθρογραφίας τους επηρέασαν και ταυτόχρονα επηρεάστηκαν από την κοινή γνώμη, συντελώντας καθοριστικά στη διαμόρφωση του πολιτικού κλίματος της περιόδου. Μιας περιόδου εξαιρετικά ρευστής, όπου συντελέστηκαν σημαντικότατες ανακατατάξεις στη Βαλκανική χερσόνησο, οι οποίες καταγράφονται από την ιστορικό με συστηματικότητα και σαφήνεια, καθώς και ευρύτατη χρήση διαφορετικών πηγών.

Η ενδεκαετία 1875-1886 αποτέλεσε ένα εξαιρετικά κρίσιμο διάστημα για το Ανατολικό Ζήτημα με πολλά δραματικά επεισόδια: ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος του 1877, οι διαπραγματεύσεις για τα σύνορα στα Βαλκάνια, η δημιουργία αυτόνομης βουλγαρικής Ηγεμονίας, η ειρηνική προσάρτηση της Θεσσαλίας και του νομού της Αρτας στην Ελλάδα (1881), η κρίση της Ανατολικής Ρωμυλίας το 1885-1886 μετέβαλαν τα γεωπολιτικά σύνορα της βαλκανικής χερσονήσου διαμορφώντας νέες πραγματικότητες για τους λαούς που την κατοικούσαν. Επιλέγοντας την ημερολογιακή παρουσίαση των γεγονότων και το σχολιασμό τους από το σατιρικό Τύπο, η συγγραφέας μεταφέρει το ρευστό κλίμα των ημερών, τις συνεχώς μεταβαλλόμενες θέσεις της κοινής γνωμής. Μέσα από την παρουσίαση της αρθρογραφίας αλλά και των γελοιογραφιών -κύριου μέσου σχολιασμού στο σατιρικό Τύπο- η Λούβη αναφέρεται στις διαφορετικές γραμμές των εφημερίδων, στις αντιφάσεις, στις παλινωδίες, στις οβιδιακές μεταμορφώσεις των πολιτικών θέσεων, τις αναλύει και τις αιτιολογεί. Κυρίως όμως αναδεικνύει τους κοινούς τόπους, τα κοινά χαρακτηριστικά των εκδόσεων: ο συναισθηματισμός, η ικανοποίηση των εθνικών επιδιώξεων, η μαχητική απελευθέρωση των αλύτρωτων αδελφών, η ρητορεία, η καταγγελία του πολιτικού κόσμου αλλά και του βασιλέα ως ανεπαρκή για την εκπλήρωση του εθνικού οράματος -καταγγελία η οποία θα πρέπει να γίνει αντιληπτή, όπως δείχνει και η μελέτη της Λούβη, μέσα στο πλαίσιο μιας γενικότερης ρητορείας και όχι να δαιμονοποιείται εκ των υστέρων-, όλα διατρέχουν το σύνολο του σατιρικού Τύπου, καταδεικνύοντας την πρόσδεση του στο άρμα της Μεγάλης Ιδέας, τη σύνδεση του με το ρομαντισμό και την εθνική ιδεολογία. Και είναι σαφές από τη συγκεκριμένη μελέτη ότι ο σατιρικός Τύπος της εποχής χρησιμοποίησε την ελευθεροστομία ή τη σάτιρα στην ενίσχυση των εθνικών προταγμάτων, στην προετοιμασία μιας πολεμικής σύρραξης, η οποία, όπως επισημαίνει και η συγγραφέας, επρόκειτο να διεξαχθεί τελικά το 1897 με τα γνωστά αποτελέσματα.

Η μελέτη της Λίνας Λούβη θέτει μια σειρά από ζητήματα που είναι σαφές ότι θα απασχολήσουν στο μέλλον την ελληνική ιστοριογραφία. Μέσα από την προσέγγιση των σατιρικών εφημερίδων, σε μια μελέτη με εξαντλητική τεκμηρίωση, η οποία αναδεικνύει την πολιτική συγκυρία, δημιουργούνται στον αναγνώστη και στο μελετητή γόνιμα ερωτήματα και προβληματισμοί: η διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τις εφημερίδες, αλλά και ο καθορισμός της ύλης και της γραμμής τους από μια ευμετάβλητη κοινή γνώμη, η ιδιαιτερότητα των μέσων που χρησιμοποίησε ο σατιρικός Τύπος, η σχέση του με τα ξένα πρότυπα, οι διαφορές και τα κοινά σημεία με τον υπόλοιπο Τύπο της περιόδου. Κάποια από αυτά η συγγραφέας τα διαπραγματεύεται ακροθιγώς, ενώ άλλα, όπως οι σχέσεις του σατιρικού με τον υπόλοιπο Τύπο, προϋποθέτουν μελέτες που δεν έχουν ακόμη πραγματοποιηθεί και οι οποίες θα μας βοηθούσαν να σχηματίσουμε μια ευρύτερη εικόνα για τον ελληνικό Τύπο στο 19ο αιώνα. Στη διαμόρφωση αυτής της εικόνας, αλλά και γενικότερα στη μελέτη της ελληνικής πολιτικής ιστορίας του 19ου αιώνα το βιβλίο της Λίνας Λούβη αποτελεί έναν σημαντικό αναβαθμό.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/01/2003