Franz Kafka, ανυπότακτος ονειροπόλος

Το βιβλίο αυτό δεν είναι ακόμη ένα δοκίμιο για τον Kafka. Η συναρπαστική ανάγνωση που προτείνεται από τον Michael Lowy θα προκαλέσει αναπόφευτκα διαμάχες, στο βαθμό που αποκόβεται από τον τρέχοντα κανόνα της λογοτεχνικής κριτικής πάνω στο συγγραφέα αυτό. Για τό το ζητούμενο εδώ είναι η εύρεση του κόκκινου νήματος που επιτρέπει να συνδέσουμε, τόσο στη ζωή όσο και στο έργο του Kafka, την εξέγερση ενάντια στον πατέρα, τη θρησκεία της ελευθερίας (ετερόδοξης εβραϊκής έμπνευσης) και τη διαμαρτυρία ενάντια στη φονική εξουσία των γραφειοκρατικών μηχανισμών.

Εκκινώντας από βιογραφικά δεδομένα πυ συχνά έχουν παραμεληθεί, όπως οι σχέσεις του συγγραφέα από την Πράγα με τους αναρχικούς κύκλους, καθώς και από μια μελέτη των τριών μεγάλων ημιτελών μυθιστορημάτων αλλά και των πιο σημαντικών από τις νουβέλες, με τη βοήθεια αποσπασμάτων, παραβολών, στοιχείων από την αλληλογραφία και το ημερολόγιο του Kafka, ο Michael Lowy προβάλλει τη βαθύτατα αντιαυταρχική και διακριτικά ελευθεριακή διάσταση του έργου αυτού.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Η άποψη (του Kafka) περί του καπιταλισμού ως ιεραρχικού συστήματος κυριαρχίας βρίσκεται κοντά στον αναρχισμό, χάρη στην έμφαση που δίνει στον αυταρχικό χαρακτήρα του συστήματος. Τη διασαφηνίζει σε μια συζήτηση με τον Janouch, επ' ευκαιρία μιας γελοιογραφίας του George Grosz, που παριστούσε το κεφάλαιο σαν έναν χοντρό άντρα καθισμένο πάνω στα λεφτά των φτωχών. Κατά τον Kafka, η εικόνα είναι λανθασμένη και ορθή ταυτοχρόνως. Ορθή κατά μία και μόνη έννοια. (...) Ο χοντρός με το ημίψηλο ζει πάνω στις πλάτες των φτωχών που συνθλίβει, σωστό αυτό. Αλλά το ότι ο χοντρός είναι ο καπιταλισμός, αυτό πια δεν είναι εντελώς σωστό. Ο χοντρός (...) δεν είναι ο ίδιος το σύστημα (...) φοράει και ο ίδιος αλυσίδες, που δεν παριστάνονται σ' αυτό το σχέδιο. (...). Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα εξαρτήσεων που πηγαίνουν (...) από πάνω προς τα κάτω κι από κάτω προς τα πάνω. Ολα είναι εξαρτημένα, όλα είναι αλυσοδεμένα. Ο καπιταλισμός είναι μια κατάσταση του κόσμου και της ψυχής...»


Να, λοιπόν, ποια είναι η ουσία της άποψης του «καταδικασμένου» της Πράγας για τα κοινωνικά πράγματα. Ο ίδιος ο Βραζιλιάνος (και νυν κάτοικος Παρισίων) συγγραφέας τής πολύ ενδιαφέρουσας αυτής μελέτης για τις πολιτικές ιδέες του Κάφκα, Μάικλ Λόβι (1938), την καταγράφει στις σελίδες του, καίτοι αυτή αντικρούει τις δικές του απόψεις περί ενός «κοινωνικού/πολιτικού», στη βάση της σκέψης του, Κάφκα.


Τώρα: δεν χρειάζεται να μιλήσουμε για την πηγή του, μιας και ο Γκούσταβ Γιάνους έχει ...συλληφθεί να λέει ανακρίβειες στο γνωστό βιβλίο του «Συνομιλίες με τον Κάφκα», αλλά ο Λόβι εννοεί να τον χρησιμοποιεί σε κάθε περίπτωση. Τέλος πάντων.


Σε πολλές άλλες, αδιαμφισβήτητες ως προς την πιστότητά τους, στιγμές του ο Κ. εκφράστηκε με έναν τρόπο υπερβατικό, θα 'λεγα, για το θέμα της κοινωνικής καταπίεσης ή της εξουσίας, γενικότερα και ειδικότερα. Φυσικά ο Λόβι έχει δίκιο να αναγάγει αυτή τη στάση σε συγκεκριμένες βιωματικές, ρεαλιστικές αιτίες, που καλλιέργησαν στο δημιουργό της Μεταμόρφωσης οπτική «αντιεξουσιαστική» και μιαν εναντιωματική ηθική στην ταξικότητα και την κοινωνική μισαλλοδοξία. Αυτά είναι γνωστά, εξάλλου, από προσεγγίσεις του Μπένγιαμιν ή του Αντόρνο, οι οποίες προσπάθησαν να αναδείξουν, μεταξύ πολλών ακόμα, (και) τον πολιτικά προβληματισμένο Κάφκα. Το θέμα είναι κατά πόσον μπορούμε να «ντύσουμε» με τη σχετική ιδεολογία/αγωνία ένα έργο άκρως ερμητικό, κατά τη γνώμη μου, που συνεχώς μεταπλάθει σε πνευματική ύλη το υπαρξιακό δράμα και τις ανάλογες διερωτήσεις, σε βαθμό θρησκευτικής μονομανίας.


Εντούτοις, οι σκέψεις του Λόβι είναι άκρως ευπρόσδεκτες, για δύο λόγους: πρώτον, γιατί, αν μη τι άλλο, είναι προϊόν επίμοχθης μελέτης (η οποία φαίνεται, άσχετα εάν καταλήγει σε διάφορες παραναγνώσεις) και δεύτερον, και κυριότερον, γιατί, εν είδει αυθαίρετης μυθοπλασίας, ας πούμε, μας παρουσιάζουν έναν άλλον Κάφκα, πέρα από την πάσχουσα «εγγενώς» φυσιογνωμία του που ξέρουμε.


Αυτό ισχύει και για άλλες, συγγενικές, θεωρητικές προσεγγίσεις, μαρξιστικού τύπου, οι οποίες διατηρούν τη γοητεία τους, παρά τις αντιρρήσεις που εγείρουν. Ας θυμηθούμε, πρόχειρα, την κοινωνιολογική ερμηνεία που δίνει ο Λούκατς στον κόσμο του «Μαγικού βουνού», ενός κολοσσιαίου μυθιστορήματος του 20ού αιώνα. Το έργο αυτό του Τόμας Μαν, αναντίρρητα και πολιτικά φορτισμένο, δεν αφήνει ως τελική γεύση -πιστεύω ότι θα συμφωνήσουν πολλοί- κάτι γειωμένο, όπως θα 'θελε ο πατέρας του κριτικού ρεαλισμού, αλλά καταλείπει την καταραμένη αίσθηση μιας «ωραίας» καταδίκης, μιας αρμονικής, οιονεί ένωσης της ασθένειας με την ομορφιά.


Ο Λόβι, μελετητής και του Μπένγιαμιν, ανήκει στη χορεία των τροτσκιστών θεωρητικών, οι οποίοι αφιερώθηκαν στην ανάλυση των σχέσεων μαρξισμού και σουρεαλισμού. Αλλη ιστορία κι αυτή... Εν προκειμένω ο Λόβι, σε μία ακόμα ...ρηξικέλευθη πρωτοβουλία του, προσπαθεί να δει την αγωνιακή μορφή του Κάφκα ...υπό το φως του μαρξισμού, όπως είπαμε.


Προχωρεί, λοιπόν, προσεκτικά, με μια σοβαρότητα στην αναδίφηση των πηγών, που σε αναγκάζει να μη χαμογελάς συγκαταβατικά, και συγκεντρώνει ποικίλες απόψεις μελετητών του καφκικού έργου, με βάση τον άξονα του ενδιαφέροντός του: δηλαδή την εξαγωγή συμπερασμάτων για το πολιτικό υπέδαφος της οπτικής του δημιουργού της Αμερικής.


Ο Λόβι συχνά - πυκνά νιώθει την ανάγκη να απολογηθεί, λέγοντας ότι δεν επιχειρεί να βιάσει τα πράγματα με το ιδεολόγημά του· όμως κάθε τόσο σκοντάφτει, πρέπει να πω, στο υπαρξιακό εμπόδιο, το οποίο του προβάλλει ο πυρήνας του αντικειμένου του.


Ξέρουμε από διάφορες, έγκυρες, βιογραφίες τού Κάφκα, καθώς και από άλλες πηγές, ότι η κινητική συνείδηση του τελευταίου έβρισκε ενδιαφέρον σε «ελευθεριακούς» κύκλους της Πράγας (ο Κ. υπήρξε σιωπηλός θεατής διαφόρων εκδηλώσεων αναρχικών, φεμινιστριών κ.λπ.), αλλά αυτό που βασικά τον ενδιέφερε, από κοινωνική/πνευματική άποψη, ήταν το εβραϊκό ζήτημα. Ηταν, φυσικά, αντιεξουσιαστής με την ευρύτερη έννοια, αν σκεφτούμε την αντίθεσή του με τον Πατέρα (του), και δεν χρειάζεται να θεωρούμε μπανάλ (όπως κάνει ο Λόβι) κάποια ψυχαναλυτικά/θεολογικά κλειδιά ερμηνείας του καφκικού έργου, που μας δίνει η συγκεκριμένη σχέση.


Ο Λόβι κρίνει ότι χρειάζεται να βρεθούν πιο ρεαλιστικές αφετηρίες όσον αφορά την καφκική αγωνία και ...σκάβει γύρω της με επιμέλεια για να βρει τον δικό του χρυσό. Τον απασχολεί ο μεταφυσικός τρόμος του μοναχικού Τσέχου, η τόσο φανερή αναγωγή των ανθρώπινων μηχανισμών εξουσίας και καταπίεσης σε ένα απόλυτο, τρομώδες, ανεξέλεγκτο όσο και υπέρτατο σύστημα καθορισμού των πάντων, αλλά θέλει να πιστεύει ότι έχει ενδιαφέρον να δούμε το φαινόμενο ως σύμπτωμα «κοινωνικής ασθένειας». Δεν το λέει έτσι, αλλά αυτό αφήνει να εννοηθεί. Και δεν αφήνει τίποτα χωρίς ανάλυση μέσα από τα δικά του ιστορικά ματογυάλια, τα οποία, πρέπει να ομολογήσει κάθε καλόπιστος αναγνώστης ότι, αν και παραμορφωτικά, ικανοποιούν την όραση... Οπωσδήποτε, πάσχουν και θέλουν ...αντικατάσταση, όμως έχουν κι αυτά τη θέση τους στα αξεσουάρ σου.


Θα έλεγα επιχειρείται με τόση σεμνότητα αυτός ο φωτισμός στα κοινωνικά συμφραζόμενα της δημιουργικής πορείας του μέγιστου, αλληγορικού συγγραφέα, που τελικά μοιάζει αναγκαίος. Πάντως, μια τέτοια προσέγγιση είναι ενδιαφέρουσα, με την έννοια του νοηματικού παιχνιδιού, της αναγνωστικής απόλαυσης, και όχι βέβαια με την έννοια ενός άκαρπου στοιχήματος, όπως θα μπορούσε να χαρακτηρίσει ένας κακόπιστος τη χειρονομία του Λόβι, αποδίδοντάς της την πρόθεση να χειραγωγήσει ιδεολογικά μια υπόθεση παρά τις σοβαρότατες αντιστάσεις της.


Ο Βραζιλιάνος θεωρητικός αναφέρεται σε βασικές έννοιες της καφκικής προβληματικής, όπως είναι η ελευθερία, η εξουσία, η κοινωνική δικαιοσύνη κ.λπ., προσπαθώντας να τις αντιληφθεί καθηλωμένες μέσα στην ιστορικότητά τους και όχι ως, όπως η φύση τους τις καθιστά από ένα σημείο και μετά, σημασίες και ουσίες ανιστορικές. Πόσο μάλλον όταν το καφκικό έργο τούς δίνει με τρόπο εντατικό αυτό το πρόσημο, αφού εκεί ακριβώς εστιάζεται η μέριμνά του: εννοώ, πολύ απλά και κάθετα, ότι εάν απογυμνώσουμε τον Κάφκα από αυτόν τον μεταφυσικό, υπερβατικό συμβολισμό, τότε τον κατεβάζουμε στο επίπεδο ενός ρεαλιστή, κοινωνικού συγγραφέα, κινούμενο, μάλιστα, σε απλά αφηγηματικά πλαίσια. Ας μην ξεχνάμε ότι ο μοντερνισμός τού Κ. δεν έγκειται στην αντιαφηγηματικότητα ή σε παρεμφερείς πρωτοποριακούς τρόπους, αλλά στην καλλιέργεια ενός υπαρξιακού κλίματος, τύπου μετα-φυσικού θρίλερ. Επίσης και σε αυτό που τόνιζε ο Μπένγιαμιν όταν μιλούσε για έναν συγγραφέα που επιμένει στο στοιχείο της «αναμονής», στο σασπένς θα λέγαμε σήμερα.


Σε κάθε περίπτωση δεν θα διαφωνήσουμε με τον Λόβι ότι (και) ο Κάφκα ήταν μια ανήσυχη συνείδηση, αλλά, έτσι κι αλλιώς, κάθε καλλιτέχνης δεν βρίσκεται, υποτίθεται, σε μιαν ηθική εγρήγορση;


Το επιμελημένο, μεταφραστικά, αποτέλεσμα που έχουμε στα χέρια μας διεκπεραιώνει με τον καλύτερο τρόπο πολλές υποθέσεις εργασίας ενός σοβαρού δοκιμιογράφου πάνω σε ένα διαχρονικό, φλέγον έργο.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/06/2006