Λύτρωση και Ουτοπία

Το έργο αυτό θα πρέπει να διαβαστεί ως μια πανίσχυρη συμβολή σε τρεις θεματικούς άξονες: Λύτρωση, Μεσιανισμός, Ουτοπία (Κοινωνική Ουτοπία). Κατά συνέπεια, είναι απαραίτητη η διευκρίνηση των όρων αυτών, πολύ περισσότερο αφού αυτοί αναδύονται από μια κοσμοαντίληψη η οποία προϋποθέτει την περιπλάνηση του αναγνώστη μέσα στις ατραπούς της καβαλικής διδασκαλίας, του ιουδαϊκού αναρχικού και ανατρεπτικού οράματος του τέλους του χρόνου (Tikkoun), της ουτοπικής, και γι' αυτό επαναστατικής, διάστασης των προσδοκιών και ελπίδων του ανθρώπου ενάντια στην τυραννία της ιστορίας, καθώς και της μεσσιανικής ενόρασης ως όρου εκ των ων ουκ άνευ της ανθρώπινης λύτρωσης.
Ο μεσσιανισμός συνιστά την ισχυρότερη τάση του ιουδαϊκού πνεύματος στην πορεία του μέσα στη Λύτρωση και τη σωτηρία. Αποτελεί την έκφραση της αγωνίας του ιουδαϊκού κοσμοειδώλου για τη μελλοντική εγκαθίδρυση μιας οικουμενικότητας και μιας ολότητας μέσα στις οποίες η Λύτρωση πραγματώνει τον εαυτό της.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μολονότι παρουσιάζεται ως κοινωνιολογικό και ιστορικό πόνημα, και είναι βεβαίως, τούτο το βιβλίο του Michael Lowy είναι συνάμα ένα συναρπαστικό αφήγημα, είναι η εξιστόρηση μιας συναρπαστικής περιπέτειας: ο μεσσιανισμός συμπλέκεται με την κοινωνική ουτοπία, τα εσχατολογικά οράματα συνδέονται με τις ανατρεπτικές προσδοκίες ενάντια στην καπιταλιστική και εξουσιαστική οργάνωση του υπάρχειν, ο Walter Benjamin, κεντρικός πρωταγωνιστής αυτής της περιπέτειας, και παραμένοντας πάντα ένας αιρετικός μαρξιστής, ανταλλάσσει χειραψίες με τους ρομαντικούς, τους αναρχικούς, τους υπερρεαλιστές.

Και μόνο το casting αυτού του έγγραφου φιλμ είναι εντυπωσιακό, βαθιά ανθρώπινο, διεισδυτικά γοητευτικό: Martin Buber, Franz Rosenzweig, Gershom Scholem, Leo Lowental, Franz Kafka, Walter Benjamin, Gustav Landauer, Ernst Bloch, Georg Lukacs, Erich Fromm -η αφρόκρεμα της (όχι και τόσο πια) κρυφής ιστορίας του εικοστού αιώνα, εκείνοι που στο κέντρο της Ευρώπης και στο κέντρο του εικοστού αιώνα στοιχημάτισαν υπέρ της κοινότητας, υπέρ της άρσης της αλλοτρίωσης, υπέρ της ανεμπόδιστης εκτύλιξης των δημιουργικών δυνατοτήτων του ανθρώπινου, υπέρ της ελπίδας και της ελευθερίας. Εκκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες, οι θαυμάσιοι αυτοί άνθρωποι, βαθιά ποιητές και ανεπίσημοι νομοθέτες, υπήρξαν οι άδολοι και άοπλοι προφήτες, αυτοί που, σύμφωνα με τον Lowy, όντας «ηττημένοι, περιθωριακοί που κολυμπούν στο αντίθετο ρεύμα της εποχής τους, πεισματώδεις ρομαντικοί και αθεράπευτοι ουτοπιστές» συνέταξαν ένα έργο, σχεδόν ένα μεγάλο συλλογικό κείμενο, ένα άλλο Βιβλίο της Ανησυχίας του Εικοστού Αιώνα, που ολοένα και περισσότερο μάς αφορά, που το νόημά του γίνεται ολοένα και περισσότερο μεστό και επίκαιρο στη συγκεχυμένη εποχή μας.

Ο Lowy κινείται με δύο αλληλοσυνδυαζόμενους τρόπους. Πρώτον, χρησιμοποιεί τη μέθοδο της επισήμανσης και ανάλυσης των εκλεκτικών συγγενειών - όχι απλώς ομοιοτήτων ή αντιστοιχιών, αλλά μιας ενεργητικής σύγκλισης ρευμάτων και ιδεών, μιας πορείας που οδηγεί εντέλει στη δημιουργία μιας νέας μορφής μέσα από τη συγχώνευση συστατικών στοιχείων, η οποία δεν αναπτύσσεται βέβαια «μέσα στο κενό ή μέσα στον ουρανό της καθαρής πνευματικότητας» αλλά «ευνοείται από ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες». Δεύτερον, χρησιμοποιεί μία γλώσσα βαθιά πολιτική και, συνάμα, ζωντανή και εύληπτη -αποτέλεσμα τόσο της θητείας του σε πολιτικούς χώρους (όπου όφειλες να είσαι σαφής και συγκεκριμένος) όσο και της πολύχρονης ενασχόλησής του με καλλιτεχνικά/ποιητικά ρεύματα όπως ο ρομαντισμός και ο υπερρεαλισμός. Η κρυστάλλινη διαύγεια δεν είναι προσόν του οιουδήποτε σε καιρούς σύγχυσης και κατάλυσης της λογικής.

Ο Lowy καταπιάνεται εδώ με την ενεργητική και δημιουργική σύγκλιση του εβραϊκού μεσσιανισμού και της ελευθεριακής ουτοπίας, μια σύγκλιση που προήλθε από κείμενα και πράξεις, από επεξεργασίες ιδεών και στάσεις ζωής, από μιαν ερωτοτροπία της φιλοσοφίας με την ποίηση και της αρνητικής θεολογίας με την αρνητική ουτοπία. Οι πρωταγωνιστές αυτής της περιπέτειας δεν έστερξαν ούτε για μια στιγμή να διανοηθούν τον (πανταχού παρόντα σήμερα) διαχωρισμό λόγου και έργου, θεωρίας και πράξης, σκέψης και ζωής. Γι' αυτούς ήταν ένα. Πολλοί άλλωστε οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία (Tucholsky, Toller, Wolfenstein, Carl Einstein, Walter Benjamin), πολλοί δολοφονήθηκαν (Rosa Luxemburg, Gustav Landauer, και τόσοι, μα τόσοι, άλλοι). Αλλοι επέζησαν, μπόρεσαν να ελιχθούν και να συνεχίσουν την περιπέτεια (Adorno, Lukacs), πληρώνοντας ωστόσο, συχνά-πυκνά, το τίμημα μιας τέτοιας περιπέτειας.

Ο Lowy καταγράφει ένα επεισόδιο από τη ζωή του Lukacs, που φαίνεται ότι συνοψίζει εντυπωσιακά τη στάση όσων επέζησαν -μια στάση που, με την πικρή ειρωνεία της, όπως εκείνη του μπρεχτικού κυρίου Κόινερ, καθίσταται εξίσου υποδειγματική με την περισσότερο τραγική στάση όσων επέλεξαν την αυτοκτονία. Μετά την ήττα της ουγγρικής επανάστασης του 1956 (μιας ιστορικής στιγμής για την πορεία του επαναστατικού κινήματος και της διάλυσης κάμποσων ψευδαισθήσεων), ο συγγραφέας του περιλάλητου έργου «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση» βρέθηκε αντιμέτωπος με έναν Σοβιετικό αξιωματικό, ο οποίος τον απειλούσε με το πολυβόλο του. «Παραδώστε τα όπλα σας!» διέταξε επιτακτικά ο Σοβιετικός. Και τότε, ο γηραιός Lukacs, αυτός ο σημαντικός Ουγγροεβραίος φιλόσοφος, μην έχοντας άλλη επιλογή, έβγαλε από την τσέπη του το στυλογράφο του και τον παρέδωσε στις δυνάμεις της καταστολής... Τέτοιοι ήσαν οι άοπλοι προφήτες!

Οι στοχαστές αυτοί -στοχαστές και ποιητές- προχώρησαν, ανεξαρτήτως αφετηρίας, σε μια ριζική άρνηση του εθνικισμού, του κράτους, της εξουσίας. Μπόρεσαν, όπως ο Kafka, να διακρίνουν τις αυταρχικές, γραφειοκρατικές, πολιτικάντικες τάσεις ακόμη και μέσα στο εργατικό κίνημα και να τις καυτηριάσουν. «Αυτοί οι άνθρωποι», γράφει ο Kafka, αναφερόμενος σε μιαν εργατική διαδήλωση, «έχουν τόσο έντονη επίγνωση του εαυτού τους και έχουν τόσο καλή διάθεση! Είναι κύριοι του δρόμου και θεωρούν τον εαυτό τους κύριο του κόσμου. Και όμως, απατώνται. Πίσω από αυτούς προχωρούν ήδη οι γραμματείς, οι γραφειοκράτες, οι επαγγελματίες πολιτικοί, όλοι οι σύγχρονοι σουλτάνοι, την άνοδο των οποίων στην εξουσία προετοιμάζουν... Η επανάσταση εξατμίζεται, απομένει μονάχα ο βούρκος μιας νέας γραφειοκρατίας. Οι αλυσίδες της βασανισμένης ανθρωπότητας βρίσκονται μέσα στα χαρτιά των υπουργείων».

Οι στοχαστές αυτοί -στοχαστές και επαναστάτες- επέμειναν στο όραμα (πάντα εφικτό κατ' αυτούς) μιας αντιαυταρχικής οργάνωσης της ύπαρξης, μιας κοινότητας -ένα όραμα βαθιά διαποτισμένο από τη μεσσιανική φιλολογία, από τον αντικαπιταλιστικό ρομαντισμό και από τον αιρετικό μαρξισμό. Επέμειναν, οι πιο πολλοί, σε μίαν επανεξέταση της έννοιας (και της χρήσης) του χρόνου. Και συνεπώς, της ιστορίας, και των τρόπων με τους οποίους μπορούμε να παρέμβουμε στην ιστορία. Ο Landauer θα γράψει: «Για μας, η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι κατασκευασμένη από ανώνυμες διαδικασίες και δεν είναι μονάχα μία συσσώρευση από αναρίθμητα μικρά συμβάντα... Εκεί όπου πραγματοποιήθηκε κάτι υψηλό και μεγαλειώδες για την ανθρωπότητα, ανατρεπτικό και καινοτόμο, ήταν το αδύνατο και το απίστευτο αυτά τα οποία έφεραν την καμπή». Σχεδόν με όμοιο τρόπο, ο Benjamin θα υπερασπιστεί μια ποιοτική σύλληψη της χρονικότητας, μιαν ασυνέχεια του ιστορικού χρόνου. Οι επαναστάτες δεν συμμορφώνονται με τη γραμμική θεώρηση και βίωση του χρόνου, προτιμούν τα ποιοτικά άλματα, τις λάμψεις του μεσσιανικού χρόνου, δεν περιορίζονται οπωσδήποτε στην αναμονή αλλά αδράχνουν την ευκαιρία να επιταχύνουν το χρόνο, επωφελούνται από κάθε γόνιμη ιστορική στιγμή. 'Η, όπως τόσο συμπυκνωμένα το διατύπωσε ο τεχνοκριτικός Henri Focillon, και δεν αμέλησε να επαναλάβει αυτολεξεί ο Walter Benjamin, «το να αφήσεις εποχή δεν σημαίνει να επέμβεις παθητικά στη χρονολογία, σημαίνει να επισπεύσεις τη στιγμή».

Σήμερα, βιβλία όπως αυτό επαναφέρουν πολύτιμες στιγμές στο ιστορικό προσκήνιο, αποτελούν κιβωτούς μνήμης, μας επιτρέπουν να συζητήσουμε εκ νέου -με καρδιά από φλόγα και μυαλό από πάγο, όπως έλεγε και ο Καζιμίρ Μάλεβιτς- το ζήτημα του νοήματος, της χρήσης του χρόνου, της οργάνωσης του υπάρχειν. Γι' αυτό και είναι πολύτιμα.

ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/08/2002