Για την εγκόσμια εξουσία

Εισαγωγή: Κοσμάς Ψυχοπαίδης

"Λίγοι άνθρωποι επέφεραν τόσες αλλαγές στον κόσμο όσο ο Λούθηρος. Όχι με τις επιστημονικές γνώσεις ούτε με τη στρατιωτική ισχύ αλλά μόνο με τη δύναμη της πίστης και με τη σοβαρότητα με την οποία έθεσε εκ νέου το ζήτημα του Θεού. Xωρίς να το θελήσει, η μεταρρύθμιση την οποία επιχείρησε, προκάλεσε ένα μείζον σχίσμα στον Xριστιανισμό. Aπό τη μεταρρύθμιση όμως αυτή δεν γεννήθηκαν μόνο καινούργιες εκκλησίες, αλλά επηρεάστηκε βαθιά και ο ίδιος ο Kαθολικισμός. Aλλά και πέρα από τα όρια της θρησκείας, ο κόσμος εισήλθε σε μια νέα εποχή. H διακήρυξη της ελευθερίας της πίστης συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός πολιτισμού βασισμένου στην ελευθερία της προσωπικότητας και της συνείδησης". (Heinrich Bornkamm)


Στην πραγματεία του για την εγκόσμια εξουσία ο Λούθηρος βρίσκει την ευκαιρία να διατυπώσει τη θεωρία του για τα δύο βασίλεια, δανειζόμενος την υπάρχουσα ήδη από τη διδασκαλία του Αυγουστίνου διάκριση σε Civitas Dei και Civitas Terenna συγκροτεί μια βιβλική-θεολογική νομιμοποίηση της ύπαρξης της εξουσίας -«ρομφαίας».
Η νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας και η θεμελίωση της υποχρέωσης του χριστιανού να την υπηρετεί και να τη χρησιμοποιεί επιχειρείται με εντυπωσιακό και μερικές φορές ωμό ρεαλισμό. Συνιστά έτσι ανεπιφύλακτα στον χριστιανό να διεκδικήσει ακόμη και τη θέση του δήμιου, διότι, όπως λέει, πρέπει να υπάρχει κάποιος που θα στραγγαλίζει και θα θανατώνει τους άδικους. Όταν πάλι πραγματεύεται το θέμα του πολέμου και του κατά πόσον ο χριστιανός πρέπει να συμμετέχει σ' αυτόν, δεν διστάζει να πει ότι είναι «χριστιανικό και έργο αγάπης» να σφάξεις αδίστακτα τους εχθρούς, να λεηλατήσεις, να κάψεις και να κάνεις ό,τι είναι το πλέον κατάλληλο για να πλήξεις τον εχθρό.[...]

Γιώργος Γρηγορίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Αναγέννηση δεν είναι η λαμπρή εποχή που βλέπουμε στους ιταλικούς πίνακες του 16ου αιώνα. Πίσω από τη λάμψη της νέας εικονογραφίας, πίσω από τον ενθουσιασμό και τη φλόγα προμηθεϊκών ανακαλύψεων -κειμενικών, γεωγραφικών και κοσμολογικών- η Ευρώπη σπαράσσεται από μια τεράστια αγωνία, που είναι ο σπασμός τής γέννησης ενός καινούριου κόσμου: είναι ο μακρόχρονος αγώνας μιας νεοσχηματιζόμενης τάξης να διαφύγει σε πρώτο βήμα από τη φεουδαρχική αιχμαλωσία, εν συνεχεία να καθυποτάξει τα φεουδαρχικά κατάλοιπα, να ενοποιήσει με τους δικούς της όρους το σύνολο της κοινωνίας και να δημιουργήσει το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτύσσει απρόσκοπτα στο εξής τις δραστηριότητές της και θα διασφαλίζει τα προνόμιά της. Από τις πρώιμες αυτόνομες πόλεις του ενδέκατου αιώνα μέχρι το απολυταρχικό κράτος τού δέκατου έβδομου, η ιστορία της Ευρώπης είναι το έπος τής ανόδου της αστικής τάξης μέχρι την πλήρη και αδιαμφισβήτητη κυριαρχία.

Οπως γίνεται πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, η ρήξη του status quo φέρνει ταυτόχρονα στην επιφάνεια τις ελπίδες και τους πόθους όλων των κοινωνικών στρωμάτων, ακόμα κι εκείνων που δεν έχουν τίποτε άλλο να περιμένουν παρά μια νέα δουλεία, τα οποία για μία στιγμή τολμούν να ποντάρουν απελπισμένα στο αναπάντεχο και στο θαύμα... Και αυτό έγινε ακριβώς στην τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα, τη στιγμή που το χρηματιστικό κεφάλαιο θριάμβευε στα γερμανικά λιμάνια της Βόρειας Θάλασσας και στις Κάτω Χώρες, όταν το άγριο ξερίζωμα των αγροτικών στρωμάτων και η επικείμενη μετατροπή τους σε βιομηχανικούς σκλάβους είχε ήδη αναγγελθεί με πολλούς και δραματικούς τρόπους... Η Καθολική Εκκλησία ήταν ακόμα το σύμβολο μιας τυραννικής ιεραρχικής τάξης πραγμάτων, και η γλώσσα της θρησκευτικής ανταρσίας είχε ήδη μια παράδοση αρκετών αιώνων ως μέσο αντίστασης των λαϊκών κοινοτήτων στη συνασπισμένη ωμότητα Εκκλησίας και γαιοκτημονικής αριστοκρατίας. Η γλώσσα αυτή επιστρατεύτηκε ακόμα μία φορά, τώρα που η εξαθλίωση και η δυστυχία έπαιρναν νέες και πολύ πιο απρόβλεπτες μορφές, αναλαμβάνοντας να σκιαγραφήσει ένα μεσσιανικό όραμα λύτρωσης και την έσχατη ελπίδα ενός αποκατεστημένου κόσμου...

Ηταν η ώρα του Λούθηρου. Φυσιογνωμία βίαιη και φανατική, του είδους που ανέκαθεν είχε το προνόμιο να διαπλάθει ο χριστιανικός ασκητισμός, ήταν άνθρωπος με αλάνθαστο πολιτικό αισθητήριο και, ταυτόχρονα, έναν κυνικό και υπολογιστικό ρεαλισμό καθόλου μικρότερο από του σύγχρονού του Μακιαβέλι. Οταν στις 31 Οκτωβρίου του 1517 τοιχοκολλούσε τις «95 θέσεις» του κατά της παπικής εξουσίας, είχε αστραπιαία συνεκτιμήσει τη δύναμη της λαϊκής δυσαρέσκειας που ορθωνόταν σαν κύμα πίσω του, αλλά και την εμβέλεια της ισχύος των ηγεμόνων της Σαξονίας, η οποία μπορούσε να του παράσχει αποτελεσματική προστασία και μακροπρόθεσμα να εγγυηθεί τη θεσμοποίηση των στόχων του. Το ότι τα συμφέροντα των εξεγερμένων χωρικών που ποθούσαν κοινοκτημοσύνη και αυτοδιοίκηση, και τα συμφέροντα των ηγεμόνων που οραματίζονταν μία νέου τύπου εθνική ζωή ρυθμιζόμενη από την κεφαλαιοκρατική αγορά και υπό την αδιαμφισβήτητη δική τους κυριαρχία δεν ταυτίζονταν, ήταν κάτι που ο Λούθηρος ήδη γνώριζε από την αρχή και ίσως από την αρχή είχε κάνει την επιλογή του· εν πάση περιπτώσει, όταν η σπίθα έγινε πυρκαγιά -το 1522- φρόντισε να διαρρήξει τους δεσμούς με τον Karlstadt, συνοδοιπόρο του έως τότε στο Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης, ο οποίος δίδασκε μια εικονοκλαστική «θεολογία του Πνεύματος», να καταγγείλει την «Αίρεση των Αναβαπτιστών», όπως επονομάστηκε το αγροτικό κίνημα υπό τη χαρισματική ηγεσία της προφητικής μορφής τού Thomas Munzer, και να συμβάλει με όλες του τις δυνάμεις στην καταστολή του. Πράγματι, το 1526 οι αγρότες σφαγιάστηκαν μαζικά και ο Munzer αποκεφαλίστηκε υπό τις θριαμβολογίες του Λούθηρου, ο οποίος έσπευσε να διακηρύξει τη νομιμοφροσύνη του στους νέους ηγεμόνες.

Το κείμενο αυτό, που εκδίδεται για πρώτη φορά σήμερα στα ελληνικά, είναι τρομερά σημαντικό για πολλούς λόγους. Γραμμένο πάνω στην πιο κρίσιμη καμπή των γεγονότων -τέλη 1522/ αρχές 1523- σηματοδοτεί την οριστική καταδίκη εκ μέρους του Λούθηρου κάθε επαναστατικής κίνησης που αμφισβητεί τη νόμιμη εξουσία, ενώ ταυτόχρονα υποβάλλει το κανονιστικό του όραμα για τη συγκυριαρχία πνευματικής (Εκκλησία) και κοσμικής (Κράτος) εξουσίας. Αφήνει να διαφανεί η υπόρρητη ανθρωπολογία του, η ζοφερή βεβαιότητά του για την αχρειότητα της ανθρώπινης φύσης -η οποία, αν αφεθεί αχαλιναγώγητη, είναι ικανή για τις χειρότερες καταστροφές: κι εδώ βλέπουμε ακόμα μία ισχυρή συγγένεια του Λούθηρου με τον Μακιαβέλι. Παρ' ότι είναι σωστή η παρατήρηση ότι ο ωμός ρεαλισμός του Λούθηρου μετριάζεται από ένα ίχνος φυσικοδικαιικής αντίληψης (το «βασίλειο του Θεού» ως κανονιστική αρχή για το «βασίλειο του κόσμου»), στη γλώσσα του Μακιαβέλλι αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να εννοηθεί ως το αναγκαίο ψεύδος που χρειάζεται να επιστρατεύσει ο κυρίαρχος, προκειμένου να κατοχυρώσει τη νομιμότητά του. Και αυτή ακριβώς είναι η ρητορική στρατηγική του Λούθηρου: η ρομφαία του ηγεμόνα είναι θεολογικά νόμιμη χάριν της τιμωρίας των κακών, ακόμα και το επάγγελμα του δημίου δεν είναι ασύμβατο, για τον ίδιο λόγο, με τη χριστιανική ιδιότητα· ακόμα περισσότερο, λοιπόν, βλέπουμε να προσεγγίζει εδώ την επιχειρηματολογία του Hobbes, όταν κάπου έναν αιώνα αργότερα θα διαμεσολαβούσε οριστικά τη φυσικοδικαιική θεμελίωση με το απολυταρχικό πρόγραμμα, στηριγμένο σε μια «κακή» εικόνα της ανθρώπινης φύσης. Η έμπρακτη υπαγωγή της Εκκλησίας στην κρατική αρχή, για την οποία ο Αγγλικανισμός στάθηκε ίσως το επιτυχέστερο παράδειγμα, είναι στην πραγματικότητα το πολιτικό μήνυμα που επρόκειτο να φέρει παντού στην Ευρώπη η λουθηρανική Μεταρρύθμιση. Και όσοι κατόπιν εορτής σήμερα προσπαθούν να διαβάσουν εδώ μία «προοδευτική» ιδέα, ας θυμούνται πως είχε ήδη ξεκινήσει το δρόμο της ανεξάρτητα από τον Λούθηρο και ότι ο πρώτος ριζοσπαστικός οπαδός της ανεξιθρησκείας ήταν ο πιο υψηλόφωνος υπερασπιστής της δεσποτικής αυθαιρεσίας: ο Jean Bodin, ο θεωρητικός της Μοναρχίας των Βουρβώνων.

Μένει να δούμε ποιαν ακριβώς δικαιοδοσία εκχωρεί ο Λούθηρος στην Εκκλησία του με τούτη τη νέα συμφωνία μεταξύ κυρίων. Οι φραστικές του επιθέσεις στους ηγεμόνες οξύνονται ουσιαστικά στο σημείο που αυτοί εννοούν να παρεμβαίνουν σε δογματικά θέματα, για τα οποία μοναδικό αρμόδιο θεωρεί την Εκκλησία, τη θεολογία και τον εαυτό του. Η εξουσία της Εκκλησίας είναι κατ' ουσίαν «πνευματική» και περιορίζεται αυστηρά στα «πνευματικά» ζητήματα - πράγμα που σημαίνει ότι είναι διατεθειμένη να δώσει την έμπρακτη υποστήριξή της και τη θεωρητική (θεολογική) νομιμοποίηση στους εγκόσμιους κυριάρχους, υπό τον όρον ότι αυτοί με τη σειρά τους θα την προστατεύσουν, θα διασφαλίσουν την υλική της υπόσταση και δεν θα παρεβαίνουν στα κρίσιμα δογματικά ζητήματα. Η «εσωτερικότητα» της πίστης εγγυάται ότι η θρησκευτική γλώσσα θα είναι απρόσφορη στο εξής να αρθρώνει την κοινωνική δυσαρέσκεια, και η συρρίκνωση του τελετουργικού στοιχείου καταστέλλει οριστικά την «άσκοπη» συγκινησιακή δαπάνη υπέρ του ορθολογικού σχεδιασμού μέσων και σκοπών στην παραγωγή. Ιδού το νέο συμβόλαιο μεταξύ δύο παλαιών ανταγωνιστών στο παιχνίδι της ιστορικής κυριαρχίας, καταδικασμένων να βλέπουν διαρκώς ο ένας στα μάτια του άλλου το κατοπτρικό του είδωλο: συμβόλαιο που θα μετατρέψει την τελευταία μεταμόρφωση του Χριστιανισμού σε ιδεολογία, με τη σκληρή και ειδική έννοια που επρόκειτο να δώσει στον όρο τρεις αιώνες αργότερα ο Μαρξ.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/03/2005