Το χρονικό μιας οικογένειας

Ο συγγραφέας της Σαμαρκάνδης ρίχνεται σε μια οδύσσεια με σκοπό να αναστήσει τη μοίρα της «φυλής» Μααλούφ, που, ξεκινώντας από το Λίβανο, θα διασκορπιστεί σαν μελίσσι σ’ όλο τον κόσμο.


Σ' αυτή την περιπέτεια που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα, ο συγγραφέας συγκαλεί τους νεκρούς, τους ζωντανούς, τους προγόνους, τα φαντάσματα. Εξερευνά το θρύλο τους. Τους παρακολουθεί μέσ' από τις τελευταίες αναλαμπές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρατηρεί αυτή τη διασπορά των μυστικιστών, των μασόνων, των καθηγητών, των εμπόρων, των πολύγλωσσων και κοσμοπολιτών ονειροπόλων. Γνωρίζει πως το καυτό αίμα τους χτυπάει στις φλέβες του. Γνωρίζει πως και η δική του πορεία θα ήταν μάταιη αν δεν έμενε κι ο ίδιος, με το γράψιμο και τα συναισθήματα, πιστός σ' αυτή την ταραγμένη γενεαλογία.


Το Χρονικό μιας οικογένειας είναι πράγματι μια μεγαλειώδης αναγνώριση χρέους. Αλλά και μια μεγάλη και ευγενής προσευχή. Ένας ύμνος αγάπης για μια οικογένεια που παραμένει η μοναδική πατρίδα αυτού του εξόριστου συγγραφέα.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αϊρα Γκιουζελιμιάν, καλλιτεχνικός διευθυντής του «Κάρνεγκι Χολ», μεσολαβώντας στη συζήτηση ανάμεσα στον Εντουαρντ Σαΐντ και τον Ντάνιελ Μπαρενμπόιμ, σε κάποια στιγμή παρατηρεί: «Νομίζω ότι το κοινό σας στοιχείο είναι ότι και οι δύο προέρχεστε από ένα πολύπλοκο, μεικτό πολιτισμικό περιβάλλον, στο οποίο προσθέσατε ακόμη μία διάσταση: το δεσμό με την ευρωπαϊκή παράδοση(...)». Η παρατήρηση αυτή του, αρμενικής καταγωγής, Γκιουζελιμιάν για τον εξαγγλισμένο χριστιανό Αραβα Σαΐντ και τον ρωσοεβραϊκής καταγωγής, κοσμοπολίτη Μπαρενμπόιμ ταιριάζει και για τον Αμίν Μααλούφ. Γεννημένος το 1949 στο Λίβανο, στους κόλπους μιας μεγάλης χριστιανικής, αραβικής οικογένειας, με ρίζες πιθανότατα από την Υεμένη, Καθολικός ο ίδιος, μαθήτευσε σε σχολείο Ιησουιτών, όπου διδάχτηκε τα γαλλικά, τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά. Το 1976 μεταναστεύει στο Παρίσι, όπου και συνεχίζει να διαμένει. Για αρκετά χρόνια εργάζεται ως δημοσιογράφος. Με το πρώτο του βιβλίο, «Οι Σταυροφορίες με τα μάτια των Αράβων», δίνει ταυτόχρονα και το στίγμα του. Ακολούθησαν έξι μυθιστορήματα, από τα οποία «Ο βράχος του Τάνιος» τιμήθηκε με το Βραβείο Γκονγκούρ το 1993. Το 1999 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Φονικές ταυτότητες», όπου με δοκιμιακό και όχι μυθιστορηματικό λόγο παραθέτει τις απόψεις του για το ήδη πολυσυζητημένο -και ιδιαίτερα αιχμηρό πλέον- θέμα της διαφορετικότητας μέσα σε μια πολυπολιτισμική ανθρωπότητα.



Ο άγνωστος κόσμος της Ανατολής



Σε όλο του το έργο ο Αμίν Μααλούφ προσπαθεί να μας γνωρίσει τον άγνωστο σε μας κόσμο της Ανατολής. Προσπαθεί να μας δείξει ότι αυτός ο κόσμος, τον οποίο, ιδιαίτερα μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, στον έναν ή τον άλλο βαθμό, έχουμε δαιμονοποιήσει, έρχεται από τα βάθη της Ιστορίας της ανθρωπότητας, έχει πολλά πρόσωπα για τα οποία έχουμε μεσάνυχτα κι έχει περάσει από ζόρικες ιστορικές περιόδους, των οποίων τα σημάδια πληρώνει τόσο ο ίδιος όσο και ο δυτικός κόσμος σήμερα. Το αεράκι που φυσάει από τα μυθιστορήματα του Μααλούφ δεν είναι κοφτερό, δεν προοιωνίζεται εκδικητικές καταστροφές, αντιθέτως προσπαθεί να αποφορτίσει τις εντάσεις, ένθεν και ένθεν, και να δημιουργήσει ένα κλίμα που να βασίζεται στη γνώση, τη διαλεκτική αντιμετώπιση, την ψύχραιμη και ευαίσθητη συγχρόνως συμπεριφορά.


Ο Μααλούφ δεν απλοποιεί τα πράγματα, γνωρίζει τις μεγάλες δυσκολίες τους, ωστόσο -κι αυτό είναι εξαιρετικά σπουδαίο- μπορεί να διαχειρίζεται την πολλαπλή ταυτότητα που έχει πια κατακτήσει ακουμπώντας σ' αυτήν, στην οποία ανήκει. Στο τελευταίο του βιβλίο «Το χρονικό μιας οικογένειας» το αποδεικνύει περίτρανα. Πρόκειται για ένα βιβλίο αυτοβιογραφικό, το οποίο όμως δεν μοιάζει, ως προς τις αφηγηματικές τεχνικές που ακολουθεί, με άλλα παρόμοια. Ούτε όμως ως προς την οπτική με την οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το μεγάλο «Δέντρο» της οικογένειας Μααλούφ. Αν έγραφε με ψευδώνυμο ή αν έδινε άλλο επίθετο στην πρωταγωνίστρια-οικογένεια, τότε κάλλιστα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια εξαιρετική σάγκα, που, επιπλέον, είναι και η Ιστορία μιας πολύπαθης περιοχής: της Μέσης Ανατολής, από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930.


Κεντρικό πρόσωπο αυτής της αυτοβιογραφικής σάγκα, ο Μπότρος -παππούς τού αφηγητή-συγγραφέα. Ενας τολμηρός, ρηξικέλευθος, ριζοσπάστης διανοούμενος Αραβας, εμπνευσμένος από τις ιδέες του γαλλικού Διαφωτισμού, που πίστευε πως οι λαοί της Ανατολής, ξεκινώντας από τον δικό του, θα μπορούσαν να βγουν από το λήθαργο της καθυστέρησης μέσα από τη μόρφωση και μακριά από τη θρησκοληψία και τις καταπιεστικές συμβάσεις της. Προερχόμενος από καθολική οικογένεια ενός χωριού της περιοχής που σήμερα ονομάζεται Λίβανος -μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τότε-, σπουδαγμένος σε προτεσταντικό σχολείο, γρήγορα έδειξε, με τις πράξεις του, πως δεν προτιμά κανένα θρησκευτικό δόγμα παρά μόνον εκείνο της εκπαίδευσης και της μόρφωσης. Αποτέλεσμα, η ίδρυση, από τον ίδιο, του λεγόμενου «Οικουμενικού Σχολείου», τόσο φιλελεύθερου και ανοιχτού -φυσικά και στα κορίτσια- που μπορεί να το ζηλεύαμε και σήμερα! Γύρω από την κεντρική ιστορία του Μπότρος μπλέκονται βέβαια και ανοίγουν σαν βεντάλια οι μικρότερες και δορυφορικές ιστορίες της μεγάλης του οικογένειας, της οποίας αρκετά από τα μέλη σκορπίζονται στα δέκα σημεία του ορίζοντα. Ο αδελφός μάλιστα του Μπότρος, άλλο ανήσυχο πνεύμα αυτός, αλλά στο πιο τυχοδιωκτικό, θα μεταναστεύσει στην Αβάνα, όπου θα πλουτίσει, θα γίνει εξέχον μέλος της υψηλής κοινωνίας και θα μυηθεί στη μασονία.


Τις οικογενειακές αυτές ιστορίες ο συγγραφέας δεν τις έχει ζήσει. Πώς λοιπόν να γράψει για κάτι που δεν έχει ο ίδιος προσωπική άποψη; Πώς να σκιαγραφήσει ανθρώπους που δεν γνώρισε; Πώς να μιλήσει για εποχές τόσο μακρινές από τη δική του; Αυτομάτως μπαίνει στη θέση του τρίτου παρατηρητή της ίδιας της οικογενειακής του ιστορίας, όπως ακριβώς θα ήταν λογικό να μπει σήμερα ένας μυθιστοριογράφος απέναντι στο ιστορικό υλικό του μυθιστορήματός του. Αντί λοιπόν να ακολουθήσει την ψευδεπίγραφη αληθοφάνεια της αναπαράστασης του παρελθόντος και των ανθρώπων του, ο Μααλούφ επιλέγει τη μέθοδο του ντοκιμαντέρ. Κατ' αρχάς, διαιρεί το υλικό του σε κεφάλαια, με χαρακτηριστικούς τίτλους: Ψηλαφίσματα, Γεωγραφικά μήκη, Φώτα, Αγώνες, Κατοικίες, Ρήξεις, Αδιέξοδα, Λύσεις. Το καθένα από τα παραπάνω κεφάλαια του επιτρέπει να κινεί ανάλογα και το υλικό του, από: επιστολές, σημειώσεις ημερολόγια και ποιήματα των προσώπων στα οποία αναφέρεται, ειδήσεις εφημερίδων, λογαριασμούς, τραπεζικές επιταγές, αποσπάσματα θεατρικών έργων, προσκλήσεις, διηγήσεις μιας γερόντισσας θείας και βέβαια φωτογραφίες. Ολο αυτό το υλικό το χρησιμοποιεί είτε συνδέοντάς το με δικά του σχόλια είτε ως αφορμή για να ξεδιπλώσει μια ιστορία, με την προειδοποίηση όμως ότι πιθανολογεί να έγινε έτσι, έστω κι αν στη συνέχεια δηλώνει τη σιγουριά που του εξασφαλίζει η διασταύρωση μ' ένα ακόμη ντοκουμέντο.


Στο κεφάλαιο «Κατοικίες» αλλάζει τη μέθοδό του και υιοθετεί αυτήν του ιδιωτικού ντετέκτιβ! Βρίσκεται στην Αβάνα -ο ίδιος ή ο αφηγητής του, δεν έχει σημασία- για να ανακαλύψει τα έργα και τις ημέρες του θείου Ζιμπραήλ ή Γκαμπριέλ για τους Κουβανούς. Και ακόμη περισσότερο τις συνθήκες κάτω από τις οποίες σκοτώθηκε στο απόγειο της ζωής του. Μέσα σε ένδεκα μέρες -που οι ονομασίες τους αποτελούν και ισάριθμους υπότιτλους- ο αναγνώστης παρακολουθεί τον αφηγητή να περιφέρεται στη σύγχρονη Αβάνα προσπαθώντας να ανακαλύψει πρώτα την κατοικία του θείου του, έπειτα το κατάστημά του, τον τόπο όπου σκοτώθηκε με το αυτοκίνητό του και, τέλος, το νεκροταφείο όπου ετάφη. Οι ανακαλύψεις αυτές γίνονται βήμα το βήμα, μέρα τη μέρα, ώρα την ώρα, από πρόσωπο σε πρόσωπο, από συνομιλία σε συνομιλία. Ταυτόχρονα, στήνεται και μια ξεχασμένη Αβάνα, ενώ παρουσιάζεται και η σύγχρονη. Η ανοιχτή μάλιστα ματιά του συγγραφέα και η παντελής έλλειψη εμπάθειας που τον διακρίνει, γενικά, φαίνεται και στις κρίσεις του για τη σημερινή Αβάνα. Νομίζω το πιο ωραίο και καλοφτιαγμένο κεφάλαιο του βιβλίου.


Ο Μααλούφ στο τελευταίο κεφάλαιο «Λύσεις» περνάει επιτροχάδην τα γεγονότα που καθόρισαν τη σημερινή μοίρα των λαών της Ανατολής μετά τη δεκαετία του 1930, δίνοντας την υπόσχεση ότι θα επανέλθει. Αλλωστε αρκετά από αυτά, όπως τον πόλεμο του Λιβάνου, τα έχει πια ζήσει και ο ίδιος. Μένει να δούμε αν θα τα αντιμετωπίσει με την ίδια νηφαλιότητα όπως τα παλαιότερα, και βέβαια με την ίδια αφηγηματική δεξιοτεχνία. Η μετάφραση των Νίκης Ντουζέ και Μαρίας Ρομπλέν σαφώς συντελεί στην απόλαυση του βιβλίου.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/05/2006