Προσφορά του καταστήματος ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

"Καθόμουν σ' ένα παγκάκι της πλατείας 2 Μαϊου απολαμβάνοντας τον ήλιο της αρχής του φθινοπώρου, κι εκείνη ήρθε και κάθισε δίπλα μου.
Ήταν ένα αδυνατο κορίτσι, με σαρκώδη χείλη και υπερβολικά μεγάλα στήθη. Έσφιγγε στην αγκαλιά της ένα πλαστικό γαλάζιο φάκελο.
Με παρατήρησε προσεκτικά για μια στιγμή και μου χαμογέλασε. Της έλειπαν δύο δόντια.
"Σ' αγαπώ" μου είπε.
Έστρεψα το σώμα μου αριστερά και ακούμπησα τις παλάμες μου πάνω στο φθαρμένο ξύλινο παγκάκι. Ο μεσημεριάτικος ήλιος τη χτυπούσε στα μάτια. Έλαμπαν.
"Σ' αγαπώ" επανέλαβε. "Σ' αγαπώ πολύ. Εσένα αγαπώ, ναι, εσένα."
Κοίταξα προς τα πίσω. Μια γριούλα μ' ένα μοβ παλτό έριχνε ψίχουλα στα περιστέρια. Δεν υπήρχε κανείς άλλος ολόγυρα. Είναι γνωστό κόλπο να σε απασχολεί μια κοπέλα με οποιαδήποτε πρόφαση, ενώ ο άλλος σου χώνει ένα στιλέτο στο λαιμό και στου ξαφρίζει το πορτοφόλι και το ρολόι."

(Από το εξώφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Αντιπαθώ τη λογοτεχνία που χρειάζεται πενήντα σελίδες για να ανεβάσει έναν ήρωα σε μια σκάλα».

Χουάν Μαδρίδ



Με αυτόν τον ...ευσύνοπτο τρόπο ο γνωστός Ισπανός συγγραφέας και σεναριογράφος Χουάν Μαδρίδ (1947) προσδιορίζει τη στάση του απέναντι στη γραφή. Φυσικά δίνει και το στίγμα του αστυνομικού είδους που υπηρετεί (με πάνω από είκοσι σχετικά μυθιστορήματα στο ενεργητικό του), λέγοντάς μας ότι δεν χρειάζονται περιγραφικές/αφηγηματικές σπατάλες για να εξιστορήσεις κάτι, για το οποίο το στιλ του μας επιφυλάσσει το ουσιώδες.

Με τον τελευταίο αυτόν όρο εννοούμε, βέβαια, την αφαιρετική ικανότητά του, τη λιτή χρήση μιας γλώσσας που ξέρει να σκιτσάρει κοφτές και σκληρές εικόνες, κεντραρισμένες υποτίθεται σε μια ιστορία, στην πραγματικότητα, όμως, χαρισματικές στο να διαχέουν τις εντυπώσεις σε πολλαπλές κατευθύνσεις.

Ο Μαδρίδ δεν έπεσε τυχαία από ένα άδειο λογοτεχνικό στερέωμα, αλλά είναι συνεχιστής μιας, όχι πολύ μακράς, όμως ιδιαίτερα ανθηρής παράδοσης. Τη ληξιαρχική πράξη γεννήσεως αυτής της «Σχολής» την τοποθετούμε γύρω στα 1960, όπου αρχίζουν με δειλά βήματα να εμφανίζονται τα πρώτα «νουάρ», ισπανικά μυθιστορήματα, αφετηρία μιας ευδόκιμης πορείας. Σήμερα, όλοι παρακολουθούμε την παραγωγικότατη αστυνομική λογοτεχνία, όχι μόνον της Ιβηρικής χερσονήσου, αλλά και την ισπανόφωνη, γενικότερα, η οποία έχει και αυτή στο παρελθόν της ακρογωνιαία έργα, το «δείγμα» Μπόρχες-Κασάρες, γραφές ανυπολόγιστης αξίας.

Το ισπανικό «νουάρ», συγγενικό σε πολλές του εκδοχές, θα μπορούσαμε να πούμε, του γαλλικού «πολάρ» (πολιτικού) μυθιστορήματος, μας έχει δώσει σελίδες στις οποίες συγκατοικούν οι κώδικες του είδους με κοινωνικές αναφορές στη σύγχρονη ζωή, τη διαποτισμένη ακόμα από τις μνήμες της φρανκικής περιόδου.

Η φρικτή εμφυλιακή εμπειρία των Ισπανών, συν το ιδιοσυγκρασιακό χαρακτηριστικό, χρωμάτισε με «αιματώδη» τρόπο, όπως έχει λεχθεί, την καλλιτεχνική έκφραση, με αποτέλεσμα το στοιχείο της βίας, του πάθους (το ντουέντε κατά Λόρκα) και των άλλων έντονων ψυχολογικών δεδομένων να γίνεται έκτυπο, από το χορό και τη μουσική μέχρι το σινεμά και τη γραφή. Αν όλα αυτά τα αντιμετωπίσουμε και ως ένα συμφραζόμενο των θρησκευτικών, καθολικών πεποιθήσεων, οι οποίες έχουν εγγράψει στο ασυνείδητο το ενοχικό σύνδρομο πάνω στο οποίο στηρίζεται όλη η ιδεολογία του «νουάρ» μυθιστορήματος, τότε παίρνουμε μια ακριβή γεύση του σκηνικού υποδοχής του είδους.

Αυτά τα προφανή δεν πρέπει να μας διαφεύγουν εάν θέλουμε να κάνουμε, λοιπόν, μια πρώτη προσέγγιση στο αστυνομικό μυθιστόρημα, και δη στη «σκληρή» (hard-boiled) παρουσία του. Δηλαδή, χωρίς αυτές τις προϋποθετικές σκέψεις δεν θα είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε πέρα από έναν επιπόλαιο συλλογισμό, ο οποίος θα κατέληγε μοιραία σε καταδίκη της σχετικής εκδοχής ως, δήθεν, μιμητικής της μεγάλης αμερικανικής «Σχολής» (των Χάμετ, Τσάντλερ) και τίποτα παραπάνω.

Οχι ότι συγγραφείς όπως ο Μαδρίδ δεν παίρνουν γενναία δάνεια από τους κλασικούς, αλλά η πρώτη τους ύλη αρύεται από την ιδιαιτερότητα της εντοπιότητας. Εάν δεν υπήρχε η ισπανική «φύση» και κατ' επέκτασιν οι εξωτερικές συγκυρίες, τότε θα μιλούσαμε για ένα αποτέλεσμα απολύτως μηρυκαστικό. Ομως, με τις συγκεκριμένες «εσωτερικές» αφετηρίες το είδος διαθέτει τις δικές του καταφύσεις, είναι αυτοφυές, με την έννοια της βαθύτερης συνθήκης που προσπαθώ να περιγράψω.

Είναι αυτονόητο ότι η αστυνομική γραφή τρέφεται από τον πολιτισμό που δηλώνει το πρώτο συνθετικό της λέξης, οπότε στην Ισπανία, με τη σχετική κοινωνική παράδοση, το είδος αναπτύχθηκε σε κανονικές συνθήκες, χωρίς ...διατροφικά προβλήματα, που συναντάμε σε περιφερειακές λογοτεχνίες. Στην Ελλάδα π.χ. η όποια αστική, μεταπολεμική ολοκλήρωση μας έδωσε τον Γιάννη Μαρή, ο οποίος, ύστερα από ένα κενό περίπου πενήντα χρόνων απέκτησε τους σημερινούς ενδιαφέροντες απογόνους του, σε μια συγκυρία σχετικού κοσμοπολιτισμού όσον αφορά στην αντίληψή μας περί τη λογοτεχνία. Στην πραγματικότητα, ο Μάρκαρης, ο Αποστολίδης, ο Φιλίππου ή η Πολιτοπούλου πρέπει να επινοήσουν το «αστικό» περιβάλλον για να εντάξουν εκεί τους ήρωές τους, μέσα σε μια νεοελληνική συνθήκη όπου το προνεωτερικό διασταυρώνεται περίεργα με το εξελιγμένο. Αντιθέτως, ο κάθε Μαδρίδ έχει την έξωθεν χείρα βοηθείας από μια κουλτούρα η οποία μπορεί να εκθρέψει τις μυθοπλασίες και τους προβληματισμούς του «νουάρ». Διότι αυτό το τελευταίο μπορεί, μέσα από εξωτερικά επιδερμικές ιστορίες, να εξαναγκάσει το καθημερινό συμβάν (του αστυνομικού δελτίου) να δείξει τις αληθινές του διαστάσεις, σε ένα κοινωνικό περιβάλλον όπου η αρχετυπική έννοια της μοίρας ή του καλού καγαθού γίνονται νέα σημαίνοντα σύμβολα.

Και εκεί που νομίζεις ότι παρακολουθείς ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, έστω με βίαιες στιγμές (που μέσα σου, βέβαια, γίνονται λυτρωτικές), νιώθεις ότι οι αράδες μπροστά σου παρεκκλίνουν, ακολουθούν μια δική τους φυγόκεντρο για να διαχυθούν σε περιοχές αποκλειστικών σφυγμών και φωτισμού. Η περιπέτεια του Κιντ Ρομάνο, του πρώην μποξέρ και αστυνομικού, που πρωταγωνιστεί στο μυθιστόρημα, είναι ακριβώς αντιπροσωπευτική μιας παρόμοιας γραφής: αφελούς σε μια πρώτη συνεπαφή μας, αλλά δραστικότατης στο βάθος της. Ο ήρωας μπορεί να ντύνεται από την γκαρνταρόμπα του Φίλιπ Μάρλοου (καθ' ότι ιππότης κι αυτός τύπου Λάνσελοτ, αφιερωμένος σε ένα ηθικό Γκράαλ), αλλά ταυτόχρονα και παραβατικός απέναντι σε ένα θεσμικό σύστημα, το οποίο θα 'λεγα ότι προσπαθεί να το διαφυλάξει από τον κακό του εαυτό.

Μικρές και μεγάλες τραγωδίες συνυπάρχουν σε αυτή τη διαδρομή ενός εξωτερικά loser τύπου, ο οποίος θεωρεί, ανομολόγητα, ότι οι επιλογές του βασίστηκαν σωστά στην άποψη ότι οι θεσμοί δεν επινοήθηκαν απλώς για να αποδειχθεί το ανθρώπινο έλλειμμα έναντί τους. Με άλλα λόγια, δεν θέλει ίσως να πιστέψει ότι το άτομο είναι ανίκανο να υπηρετήσει τις ιδέες του. Σχεδόν αναχωρητής, γερασμένος μάλλον άσχημα και αλκοολικός, κάνει ευκαιριακές δουλειές σεκιουριτά ή εισπράκτορα χρεών για λογαριασμό κάποιου πρώην μπάτσου, έως ότου ο θάνατος ενός παλιού του φίλου τον βάζει σε ένα νέο κύκλο βίας και αίματος.

Και όπως συμβαίνει σε αυτές τις μυθοπλασίες, μπροστά σου παραμερίζεται το κοινωνικό και ατομικό παραβάν για να αποκαλύψει το νευρικό του σύστημα, όπως στις γνωστές παραστάσεις των ιατρείων με το ανθρώπινο εσωτερικό εκτεθειμένο. Σειρά ανατροπών οδηγεί τα πράγματα μέσα από μια επικίνδυνη φαινομενικότητα, εξαιτίας της οποίας ο Ρομάνο πρέπει να κατεβάσει μεγάλες δόσεις ποτού, να δαρεί ανηλεώς, να κινδυνεύσει σε κάθε του βήμα και να συναντηθεί με μια μικρή, αλλά εξόχως ενδιαφέρουσα ανθρωπογεωγραφία. Η μοιραία γυναίκα, αναπόφευκτο μοτίβο του «νουάρ», κρατάει τα ηνία ασφαλώς και εδώ, εκπροσωπώντας μια φυσική δύναμη, που ξέρει να δημιουργεί υπερβάσεις ακυρώνοντας μια μονόπλευρη ανάγνωσή της, ως όντος απολύτως γειωμένου.

Ο Μαδρίδ, που ήταν απαγορευμένος επί Φράνκο, προτείνει τις σκληρές παραβολές του χωρίς ψευδαισθήσεις και αναστολές, σε μια συγκυρία (το έργο είναι γραμμένο το 1986) που ίσως σε άλλους συγγραφείς δημιουργούσε άλλες ψυχικές και ιδεολογικές αναμονές. Ο Μαδρίδ, όμως, στήνει το σκηνικό του ανελέητα, σαν ένα χρονικό εσωτερικής επιδημίας: όλα κινούνται στο χείλος της καταστροφής. Κι ο ήρωας; Μόνον αυτός, αν και υπαρξιακά κατάκοπος, προσπαθεί να κρατήσει την ισορροπία του (κάποτε σχεδόν γελοία) στο κλυδωνιζόμενο τοπίο.

Ο Κρίτων Ηλιόπουλος πρόσφερε τη μεγάλη του πείρα και ικανότητα στην απόδοση αυτού του μίνιμαλ αναγνώσματος, το οποίο μπορεί να μην είναι κάποιο κομψοτέχνημα, αλλά εντούτοις είναι δραστικό όσο χρειάζεται για τους λάτρες του είδους.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/09/2006