Ο Χάμπερμας και οι νεοαριστοτελικοί

Στην περιεκτική αυτή μελέτη εξετάζεται σε βάθος η φιλοσοφική και ιδεολογική αντιπαράθεση ανάμεσα στον Γιούργκεν Χάμπερμας και τους νεο-αριστοτελικούς φιλοσόφους. Αποτελεί συμβολή στον κύκλο δημοσιεύσεων γύρω από τη σύγχρονη ηθική θεωρία που έχει ανοίξει τον τελευταίο καιρό στην ελληνική φιλοσοφική κοινότητα. Η ανανέωση αυτού του γόνιμου χώρου της φιλοσοφικής σκέψης αντλεί από φιλοσοφικά ρεύματα όπως η κριτική θεωρία, η φαινομενολογία, η ερμηνευτική και η αποδόμηση.

Από τον εκδότη

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η σύγχρονη φιλοσοφία στοιχίζεται γύρω από δύο θεμελιώδεις αντιπαλότητες. Η καντιανή ηθική έναντι της αριστοτελικής, η ηθική του δικαίου έναντι της ηθικής του αγαθού βίου, όπου μέσα σ' όλα αυτά κρύβεται η αντίθεση του πολιτικού φιλελευθερισμού με τον κοινοτισμό. Η χαμπερμασιανή θεωρία της ηθικής του διαλόγου αναπτύσσεται από τις αρχές της δεκαετίας του '80 («Η θεωρία του Επικοινωνιακού Πράττειν» και το συμπλήρωμά της «Ηθική Συνείδηση και Επικοινωνιακό Πράττειν» - 1983) ως απάντηση στον φορμαλισμό της καντιανής καθολίκευσης, αλλά και στον εθνοκεντρικό συντηρητισμό και πολιτιστικό σχετικισμό της νεοαριστοτελικής σχολής και των μετανεωτερικών θεωρήσεων.

Στο παρουσιαζόμενο έργο, η Γκόλφω Μαγγίνη, επίκουρη καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, παρακολουθεί τη συζήτηση κυρίως γύρω από δύο θέματα που γεννήθηκαν με την εμφάνιση της ηθικής του διαλόγου. Πρώτον, τη σχέση μεταξύ «ορθού» και «αγαθού» και τη διάκριση μεταξύ ηθικών και εθικών ερωτημάτων (ερωτήματα που αφορούν τη σχέση του ορθού με το αγαθό) και, δεύτερον, το σημαντικό πρόβλημα για το οποίο κατηγορήθηκε η καντιανή ηθική, και το οποίο αφορά την αποσύνδεση της θεμελίωσης των κανονιστικών αρχών από την εφαρμογή τους. Ο Χάμπερμας προσπαθεί να απαντήσει κυρίως στο δεύτερο ερώτημα, γιατί αναφορικά με το πρώτο σε καμία στιγμή του διαρκώς αναθεωρούμενου έργου του δεν αμφισβητεί το πρωτείο του «ορθού» έναντι του «αγαθού». Η κριτική θεωρία στο χαμπερμασιανό της περιτύλιγμα αναλαμβάνει να υπερασπιστεί τον φιλοσοφικό λόγο του οικουμενισμού και του κοσμοπολιτισμού από φιλοσοφικά ρεύματα όπως ο νεοαριστοτελισμός και η μετανεωτερική σκέψη, τα οποία προκρίνουν τη μερικοκρατία και υποθάλπουν τον σχετικισμό.

Στο βιβλίο παρελαύνουν, όχι ως διακοσμητικές φιγούρες, νεοαριστοτελικοί φιλόσοφοι όπως ο Αλιστερ Μακιντάιρ, ο Τσαρλς Τέιλορ, αλλά και κριτικοί υποστηρικτές της ηθικής του διαλόγου όπως ο Καρλ-Οτο Απελ, ο Αλμπρεχτ Βέλμερ και η Σέιλα Μπανχαμπίμπ. Οι ενστάσεις και οι παρατηρήσεις όλων αυτών γύρω από τα θέματα που προκύπτουν από την υποτίμηση της εφαρμογής των κανονιστικών ηθικών αρχών και των αντιφάσεων που γεννώνται από την καντιανή αρχή της καθολίκευσης αντιμετωπίζονται από τον Χάμπερμας με την ανάπτυξη και αναθεώρηση της δικής του διαλογικής ηθικής.

Η συγγραφέας δεν περιγράφει, αλλά συμμετέχει σ' αυτή τη συζήτηση. Αν διακρίνουμε σωστά, κύριος σκοπός της δεν είναι μόνο να αναπαραγάγει αναστοχαστικά και κριτικά τη διαμάχη μεταξύ Χάμπερμας και νεοαριστοτελικών, αλλά να αναζητήσει τρόπους άμβλυνσης της έντασης μεταξύ των ισχυρών γνωσιοκρατικών αξιώσεων τής, καντιανών καταβολών, ηθικής του διαλόγου και της αναγνώρισης της ιστορικότητας των κανονιστικών ηθικών αξιώσεων. Με αυτό το βλέμμα παρακολουθεί τον Χάμπερμας στην κριτική του κατά της απόπειρας της νεοσυντηρητικής σκέψης να αποσυνδέσει την ορθολογικότητα από τη συνείδηση της εποχής.

Σημαντική συνιστώσα, μέσα στις τόσες, είναι η ανάδειξη της κριτικής των νεοαριστοτελικής κατεύθυνσης πολέμιων της διαλογικής ηθικής για τον «αντιγεγονικό» χαρακτήρα πάνω στον οποίο στηρίζεται η έλλογη θεμελίωσή της. Από την άλλη, η συγγραφέας αναδεικνύει την εκ των ένδον κριτική που ασκείται (Αλμπρεχτ Βέλμερ) στη διαλογική ηθική για τον νεγκατιβιστικό χαρακτήρα της ή αλλιώς για τις ελλείψεις που αφορούν την εφαρμογή των κανονιστικών αρχών της.

Ο Χάμπερμας όμως δεν επικαλείται τον διάλογο ως παραδοσιακό έπιπλο σ' ένα νεωτεριστικό σπίτι, αλλά ως συνιστώσα της κριτικής θεωρίας. Γι' αυτό και δεν διστάζει να γυρίζει πίσω για να μαζέψει τις κριτικές παρατηρήσεις και να τις ενσωματώσει στη συνέχεια στο έργο του. Στις «Παρατηρήσεις για την ηθική του διαλόγου» (1991) εξακολουθεί μεν να υποστηρίζει την προτεραιότητα του δικαίου έναντι του αγαθού αλλά εντάσσει, με επιφύλαξη είναι αλήθεια, τα εθικά ερωτήματα που αφορούν την «αγαθή ζωή» στον ηθικολογικό διάλογο. Αυτό βεβαίως με τη σειρά του δημιουργεί πρόβλημα στον άξονα της χαμπερμασιανής φιλοσοφίας, αφού έτσι αμφισβητείται η αξίωση που θέλει τη φιλοσοφία να μη ασχολείται με θέματα ταυτότητας, τα οποία δεν αντιμετωπίζονται διαλογικά. Τα εθικά (ethisch) ερωτήματα ταυτότητας εν αντιθέσει με τα ηθικά (moralisch) ερωτήματα ακυρώνουν τις «συμμετρικές» προϋποθέσεις του διαλόγου. Η συγγραφέας παρατηρεί πως εάν ο πρακτικός διάλογος δεν είναι παρά μόνο μια διαδικασία απαλλαγμένη από οποιεσδήποτε περιεχομενικές απαιτήσεις, τότε γίνεται αδύνατη η οποιαδήποτε εξισορρόπηση «διαφερόντων». Η απαίτηση της εγκυρότητας δυσκολεύει την αρχή της εφαρμογής των κανονιστικών αρχών. Αυτό φαίνεται όταν ο Χάμπερμας προσπαθεί να μετριάσει τον καντιανό φορμαλισμό θέτοντας ζητήματα εφαρμογής των καθολικεύσιμων αρχών. Ο Χάμπερμας για να διαφοροποιηθεί από τον καντιανό φορμαλισμό αναγνωρίζει στην εφαρμογή των κανονιστικών αρχών «αυτοτελή δικαιώματα».

Η Μαγγίνη διακρίνει μια υπονομευμένη αφετηρία στη χαμπερμασιανή λύση του προβλήματος εφαρμογής. Αυτή έγκειται στην προγενέστερη αποδοχή μιας θεωρίας της αλήθειας, η οποία παρέχει τα υπερβατολογικά κριτήρια της ηθικής ορθότητας. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, η εισαγωγή κριτηρίων πέραν αυτού της καθολίκευσης, όπως είναι αυτά της καταλληλότητας και της ευθύνης, δεν είναι σε θέση να διασκεδάσουν την αντίθεση ανάμεσα στην καντιανή μονολογική ηθική συνείδηση και τον χαμπερμασιανό διυποκειμενικά συγκροτημένο εαυτό. Οι αντιφάσεις της ηθικής του διαλόγου γεννούν απαντήσεις που και αυτές με τη σειρά τους προκαλούν νέες αντιφάσεις.

Πιστεύουμε πως το κύριο στον Χάμπερμας είναι η προσπάθειά του να θεμελιώσει μια έλλογη ηθική και να την υπερασπίσει από τις επιθέσεις αμφισβήτησης που ανάγουν το ηθικό σε μια αριστοτελική «φρόνηση», στην οποία καμία γνωστική διαδικασία δεν συνάδει. Η συγγραφέας διευκρινίζει πως για τον Χάμπερμας η ηθική ως «φρόνησις» είχε νόημα σε ένα προνεωτερικό περιβάλλον, στο οποίο δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ των αξιακών σφαιρών. Αντίθετα απ' όσα πρεσβεύει ο Μακιντάιρ, ο πλουραλισμός των σφαιρών ζωής στη νεωτερικότητα κάνει απαραίτητη τη διάκριση «όντος» και «δέοντος. Η χρήση της αριστοτελικής αρετολογίας και πράξεως δεν απαντά στα ερωτήματα της σύγχρονης ηθικής. Από την άλλη, βεβαίως, είναι ορθή η κριτική παρατήρηση της Μαγγίνη για την «ανάγκη συμπλήρωσης της διαλογικής ηθικής από μια συνεπή θεωρία του ηθικού προσώπου» (σελ. 75).

Ούτε όμως αυτή η ορθή κριτική δεν πρέπει να σβήσει τις οριζόντιες γραμμές που χαράσσει ο Χάμπερμας, όταν υπαγορεύει στη φιλοσοφία τα όρια στα οποία αυτή καλείται να κινηθεί και τα οποία δεν πρέπει να υπερβεί. Αυτά είναι τα όρια της ταυτότητας και των προσωπικών στάσεων, για τα οποία δεν μπορούν να ληφθούν με διαλογικό τρόπο κοινές αποφάσεις. Εκεί που αναλαμβάνει η ισχύς του συστήματος, η ταυτότητα του βιόκοσμου είναι ανίσχυρη. Ο ηθικός μινιμαλισμός είναι το απαραίτητο βήμα για τη διατήρηση της δημοκρατικής κοινωνίας. Οποιος το αμφισβητεί αυτό ας ψάξει βαθύτερα για τα κίνητρα της αμφισβήτησής του.

Το βιβλίο συνοδεύουν τα επίμετρα του καθηγητή Στέλιου Βιρβιδάκη και του επίκουρου καθηγητή Κώστα Καβουλάκου. Ο πρώτος προσεγγίζει τις σχέσεις της ηθικής του διαλόγου με τον ηθικό ρεαλισμό, ενώ ο δεύτερος διακρίνει στον όψιμο Χάμπερμας (κυρίως στο έργο του «το Μέλλον της Ανθρώπινης Φύσης», εκδόσεις «Scripta», σε μετάφραση της Μαρίας Τοπάλη) μια προσπάθεια να απαντήσει σε ζητήματα ευγονικής, θέματα δηλαδή που αφορούν ζητήματα «εθικής αυτοκατανόησης».

Με αυτό το έργο η Μαγγίνη, αλλά και οι συμμετέχοντες σ' αυτό καθηγητές αποδεικνύουν και το βάθος και την ευρυμάθεια της ελληνικής φιλοσοφικής κοινότητας. Αν σ' εποχές αποπνευματοποίησης ρίξουμε λίγο το βλέμμα προς αυτήν τη μεριά -δείκτης τα έργα και οι περιοδικές εκδόσεις αυτής της κοινότητας- σίγουρα αν μη τι άλλο θα προσεγγίσουμε το πνευματικό αγαθό με ασφαλέστερο τρόπο. Ας το επιχειρήσουμε.


ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/11/2007